Možda užička vila čarobnica i danas živi u virovima Đetinje, tamo kod Stare centrale, ispod još starijih ruševina staroga grada. Odlazi do rukavaca Rajskih, krijući se od ljudi koji truju reku. Možda još uvek leti uzima obličje najlepše užičke devojke, kad je mesec pun, a noć vidovita. Zašto ne verovati u bajkovite priče bilo da se pričaju oko impozantnih mermernih stepeništa užičke Gradske kuće ili u autobusu među dremljivim putnicima ili zadimljenim kafanama. Onim zaostalim iz vremena kada su užički boemi Sima Terzić i Milan Milekić delili šaljive packe, ćevape, rakiju, duvan i priče s profesorom Ružićem, kada Užice postaje grad tajni. Zamislio sam se nad tom čudnom idejom, definicije grada u kome sam rođen, pišem, dišem… Možda zato što su mi neke njegove tajne odavno poznate, a malo i zbog onih do čije suštine nikada neću stići. Zašto “grad tajni”? Zato što svuda izviru, kao voda iz nekada bezbrojnih užičkih zdenaca.
U davna vremena kad još Isus nije bio rođen, u kratkom periodu kad boginja Morgen spusti svoj crni steg, Kelti su to mesto puno divljači uz brzu reku nazvali Kapedun(um), pobegavši iz mesta istog imena kraj Dunava od krvožednih komaraca iz obližnjih močvara. Onda je, posle veka ratovanja sa Keltima, došla nesavladiva rimska vojska i donela mestu uz Diotios samoupravu. I ne samo tu blagodet demokratije. Doneli su pismo, kulturu gradnje – puteva, mostova, hramova. Pristigli Sloveni su se i tu u Kapedumu i Malvikumu (Užicu i Požegi) uspešno izmešali sa starosedeocima, dali su mu ime Užice, po uskim njivicama uz reku zvanim “uzice”… Da je naselje dobilo ime po plemiću koji je na rimskom kastelumu napravio tvrđavu, dobio bi neko ime kao Vojinovićevo, Altomanovo, Nikolin grad, ali Užice je dobilo ime pre njih. Za ime grada i reke, ako odbijemo sve morbidne priče o turskom bacanju dece u reku, kao i onu o imenu grada vezivanjem žicama i slično… ja sam za onu ne baš mnogo poznatu latinsku verziju; Dios = brza + tios = reka = Diotios = Brza reka, koju je jezik Srba staroslovenskog plemena Slovena, pre njihov način izgovora tokom sedmog veka, najverovatnije do desetog, prekrstio u reku Đetinju.
Moj junak je Marko Lucije Kras, rimski tribun, istorijski postojao, ali je u Kapedun došao u mom romanpisanju fikciji U dolini reke Diostios, kao i njegova predivna ljubav, vidarica Marija. Uopšte sve devojke iz ovog “beleg” pripovedanja su čarobne. One su ustvari sabrane u toj užičkoj “vili čarobnici”, čiji duh tumara i tuguje za izgubljenim ljubavima. Ali ona (one) prestavljaju raznolikost lepote likova i današnjih užičkih lepotica u cvatu, kao što je i moja kćer Marija, čijim imenom i izgledom se ponosi moja književna junakinja od pre dva milenijuma.
Užički junački mit je vezan za Miloša Kobilića (Obilića)[1], koji je svojom surovom snagom izvlačio za rep najveće konje iz štale užičke tvrđave. Jedan od tih mitova govori o Nikoli Altomanoviću, koga je, pošto je stradao od topuza u bitci na Požeškom polju, sud po Dušanovom zakoniku, a knez Lazar se složio, oslepeo i zatvorio u manastir da okajava grehe. Da li je gospodar užičkog grada bio tako loš igrač? Ako se malo zagrebe po patini koja prekriva crkveno predanje, pojavljuje se književni Altomanov sin i njegova porodica, tajne koje su ga okruživale i istina, zašto je bio loš… Legenda kaže da mu je grob bio tu gde je užička Saborna crkva. Tajne koje su ga opkruživale sve do njegove smrti uklesane su u same temelje Užica, još više, ako mu je zaista bio grob tu gde je danas užička Saborna crkva.
Kameni belezi – putevi, mostovi, kastelumi, spomenici gradovi? Oko Užica ih ostaviše Rimljani u velikom luku, koji ide od juga ka jugozapadu na zapad, severozapad i sever. Nalazili su se čitavi sistemi rimskih osmatračnica, puteva. Poučeni tom gradnjom, na njima i drugim strateškim mestima, Srbi dogradiše i izgradiše srednjovekovne gradove, iznikle i na vizantinskim temeljima. Sve tvrđava do tvrđave, na geografskoj karti oblika ogromnih čeljusti, čiji su zubi – gradovi, polomljeni i potrošeni očnjaci i kutnjaci prohujale istorije. Mnogo je gradova – tvrđava postojalo u užičkom kraju: Jagat, Miloševac, Bris, Klek, Oštrik; ostaci gradova nalaze se i u Višesavi i Solotuši kod Bajne Bašte, u Kozjaku, kod Rogačice i Đurimskoj steni kod Ljubovije. Zapadno od samog Užica, kod Stapara, visoko nad klancem Đetinje, naziru se ostaci nekog bezimenog grada, verovatno iz 12. veka. Idući odatle na severoistok, kod Kosjerića postoje ostaci tri grada, Zlostupa, Paramuna, Subjel.
Za Subjel je zapisano da je kao grad postojao na brdu “Subjel, 5. km. ist. od Kosjerića. Neznatni ostaci. ” Ljuba Pavlović je u knjizi “Užička Crna Gora” zapisao da se iznad sela Subjela, 2 sa severne mu strane nalazi visoka subjelska Čuka (Veliki Subjel – prim. M. D.). (…) Po Subjelu ima starih grobova, starih iskopina i zidina na Čuci“. Sve do početka 20. veka prvog milenijuma, po kazivanju meštana, sa Velikog Subjela odvlačen je kamen sa zidina, za gradnju kuća u selu. Na taj način ostali smo bez važnih materijalnih tragova o postojanju grada na ovom brdu. Međutim, na “Subjelskoj Čuci (…) nađene su neke retke bronzane alatke i nešto novca”
Svi podignuti na nepristupačnim mestima, iznad provalija. Zidovi debeli po dva metra, s teško nauružanim ratnicima ovi su gradovi štitili granicu, pogranične krajeve i puteve – prilaze manastirima i rudnicima… Vremenom su rudnici zatrpani, manastiri porušeni i spaljeni, a gradovi tvrđave s tvrdim zidovima napušteni. Dva su minirale velike sile – saveznici (?) – Altomanovića tvrđavu ili “Stari užički grad” i grad “Soko”. Iz užičkog grada Turci jesu vladali ovim krajem vekovima, ali, da li je to rušenje bilo garant da se Turci – muslimani, neće vratiti u Srbiju nikada više?
Propadali su i oni gradovi koje niko nije osvajao, osvojili su ih korov i trnje i zaborav porobljenog i poniženog naroda. Iz nekadašnjih moćnih gradova, manastira posebnoga kulturnog indetiteta, kao što je bio manastir Ruj. Požari, zaborav i kiše tokom vekova spiraće indetitet jednog neobičnog naroda koga su stvarali milenijumima Kelti, Rimljani, Sloveni… Zatim i Turci koji su se dankom u krvi i drugim silama i silovanjima utopili svoje azijske gene, sebe i svoju kulturu u Srbiju u njen Svetosavski – Nemanjića narod. U čijem je mentalitetu njihovo nasleđe i ono lepo i ružno, i ono loše i dobro, ostalo do današnjih dana. A gradove, te tvrđave, belege nekadašnje rimske i srpske veličine su naselili zmije, gušteri, korov, travuljina, ptice zloslutnice… Ispod tih nekih nekadašnjih moćnih kula u kojima su se baškarili Turci, koji su terali Isusa, počele su da niču mali sirotinjski kućićerci slamenih crnih krovova, kao feniks iz pepela neuništivi duh neobičnog Dušanovog naroda, nekadašnjeg gospodara Balkanskog raskršća, mogućeg ujedinitelja verski podeljenih ostataka nekad silnoga rimskoga carstva. Ispod sličnih srpskih krovova će se dići Karađorđe – Karađorđevići, Miloš Obrenović – Obrenovići, koji će štititi pravoslavlje i stvoriti monarhije koje će nastaviti tradiciju Nemanjića. Srbi će zahvaljujući takvima povratiti svoju državnost, pobeđivati i gubiti, ostavljajući belege koje ostavljaju samo značajni narodi.
Kad su Turci ipak stigli i uzeli grad užički na prevaru od njihovih potomaka, kad su neki Užičani zamenili Boga “Alahom”, tek se tada veliki broj bajkovitih pričica pripovedao. Priča o Šejhu, o božijoj ženi koja leči, pa tajanstvene priče protkane jecajem struna gusala izmešane sa užičkom crnogorskom, erskom hercegovačkom tradicijom. U vreme kada su Austrougari bili tu i zajedno sa Srbima osvajali užičku tvrđavu, isprela se priča kako su kopali posebne lagume povezane sa nekadašnjim druidskim svetilištima, pećinama “Megarama”. U njima i glavama maštovitih Užičana i dan danas tumaraju duhovi druidskih vrača, vile čarobnice, čudne spodobe nastale još u vreme Kelta kao poznata “babaroga”, vekovni neprijatelj i užičke dece. I o svemu tome postoje priče čak i već napisani rukopisi za romane, nastaviću, obećavam, nekom drugom datom prilikom.
U svedočanstvu iz vremena zabeleženo je da su se janičari pojavili kao da su “iz zemlje iznikli”, a tajni “ulaz” u lagume, to su one dve pećine na suroj steni ispod ruševina “Grada”. Nešto dalje tu gde je selo Visibaba, kod i u samoj Požegi, u rimskom logoru – naselju zvanom Malvikum, baškarile su se rimske patricije i tribuni, uz sve blagodeti Rimskog carstva… I tako, kad su tamo sedamdesetih godina prohujalog veka vršena obimna iskopavanja i konzerviranje ruševina stare užičke tvrđave, istraživači nađoše novčić Nikole Altomanovića, tada većina legendi o njemu postade stvarna. Tu je i legenda kako je nekada tu u Karanu stigla sekta Katara – savršenih, onih koji su znali kako gvožđe pretvore u zlato. Nažalost tu tajnu su odneli u grob, pa je godinama u tajanstvenim noćima, ser Isak Njutn svojom alhemijom pristiglom iz Indije, pokušavao isto. Toliko je bio zauzet da je usput izmislio vratašca za sopstvenu mačku, da može da izlazi i ulazi kad hoće, ne uznemiravajući ga na vrata njegove labaratorije Triniti koledža na univarzitetu u Kembridžu… Od kamena mudrosti nije bilo ništa, ali malena vrata sa oprugom koje mačaka ili pas otvara lako, mogu se često videti po celom svetu. I danas se čuju mistične priče, na moje veliko zadovoljstvo. Lane jedno užičko “indigo dete”, ispriča, kako je ispod užičkog Trga postoje lagumi i “kako onaj novinar sa histori TV kanala treba da dođe i da tu traži turske grobove”… Ipak bajkovita maštovitost još uvek postoji u naselju pokraj “Diotiosa”…
Užice je oduvek imalo svoje tajne, mitom okruženo raskršće u vremenu.
[1] Kao i u mnogo čemu i u ovome se istorijski izvori dosta razlikuju. Manje ili više do podjednaka svedočenja mogu se naći u srpskim, grčim i turskim istorijskim izvorima. Ono po čemu razlikuju je vreme kada se taj događaj odigrao. Po jednima, to se desilo pre boja, drugi tvrde u toku boja, a treći – na kraju boja. Najstariji izvor u kome se govori o smrti cara Murata je odgovor kralju Tvrtku koji je stigao iz Firence, 20 oktobra 1389. godine. Kralj Tvrtko je 1. avgusta 1389. obavestio svoje prijatelje, Trigor i Firencu, o iskodu bitke na Kosovu, naglasivši da je on pobedio sataninog sina i služitelja Murata. Iz firentinske opštine kralju Tvrtku stigao je odgovor i čestitke na pobedi koju mu je nebo podarilo. U njemu se slavi i podvig dvanaestorice vlastele koji su se dokopali Muratovog šatora u kome je jedan od njih zabio mač turskom sultanu u slabine i grlo. ” Blago po tri i po četiri puta onoj dvanaestorici vlastele, koji probivši neprijateljske čopore i kamile u krug svezane mačem sebi otvoriše put i dođoše do Muratovog šatora! A nadasve blago onome koji junački ubi vođu tolike sile, satjeravši mu mač u grlo i utrobu; a blago svojemu što kao žrtva ubije onoga vođu, nad onom ništavnom lješinom slavnom mučeništva smrću život i krv izliše”, glasilo je pismo upućeno kralju Tvrtku. Ova najstarija vest sa šturim sadržajem o tome ko je zapravo bio taj heroj, poslužila je kao osnova za stvaranje lika o kome će se vekovima pripovedati i pričati priče i pesme. Tada se nije znalo ni iz čije vojske je bio – Lazara Hrebeljanovića, Vuka Brankovića ili Vlatka Vukovića, a tek u kasnijim godinama otkrilo se da je njegovo ime bilo Milo ili Miloš.
