Ova razglednica česme ispred užičke Saborne crkve je u svom orginalu iz albuma poznatog užičkog trgovca Petra Pržuljevića. Fotografiju za razglednicu je snimio inžinjer Rus Solica, koji je dvadesetih godina 20 veka radio i na izgradnji pruge prema Višegradu, i na Šarganskoj osmici. Da mu posvetimo dužnu pažnju. Mihajlo Stolica Rus, emigrant, dugo je između dva svetska rata živeo u Užicu i bavio se fotografijom. O njegovom poreklu se ništa ne zna, ali je ostalo dosta toga od njegovog amaterskog bavljenja fotografijom. Fotografije su označene na poleđini pečatom “Foto Rus M. Stolica”. Stanovao je u staroj Popovića kući, u ulici Vojvode Maslaća. Bio je zagonetna ličnost. S Užičanima se slabo družio, nije bio oženjen. Zato se o njemu malo zna. Sarađivao je s Ilijom Lazićem, koji je najčešće i izrađivao njegove fotografije. Na nekim od fotografija, kada je fotografisao za Lazićev studio “Vukosava”, overene su Lazićevim pečatom. Iz Užica je nestao kada su komunisti, tj. Partizani, ušli u Užice, jer to s komunistima mu se već jednom dogodilo – u Rusiji. Otišao je s nemačkim jedinicama koje su se povlačile iz Grčke. Umro je u staračkom domu u Darmštatu u Nemačkoj.
U obilasku centra gospodskog Užica koga više nema, stigli smo do današnjeg Svetosavskog trga, obrazovnom i duhovnom centru Užica i u vremenu između dva rata, kao i danas. Na ovom prostoru uz Sabornu Crkvu postojao je “Crkveni park”, koji podiže Risto Tešić, prvi srpski ekolog. Ispred parka Gimnazija, a levo od nje na uglu lepa kuća učitelja Mališe Stefanovića, zasluga najslavnijeg užičkog arhitekte Miladina Prljevića, u kojoj je danas muzička škola. U ulici koja se odvaja od ovog Trga, nešto niže od Gimnazije, bila je Učiteljska škola, današnja OŠ “Dušan Jerković”. Ispred crkve, u centru parčića samog trga i celokupnog njegovoga prostora i danas je ukras lepa česma. Aleksa Popović, advokat i poznati političar u vreme dok je Srbijom vladao kralj Milan Obrenović, podiže je u čast svoga brata, prote Gavrila Popovića, jednog od najzaslužnijih za užičku pismenost i kulturu. Na istočnoj strani na česmi piše:
UŽICE
1900 g.
pod vladom
ALEKSANDRA I
Gospodara i kralja Srbije
na severnoj strani:
Aleksa Đ. Popović
advokat
svome bratu
sa zapadne strane
Gavrilu Đ Popoviću
biv. proti užičkom
1823+1881
sa južne strane
I UŽIČANIMA
da se sećaju svoga dobrog
prote Gavrila
Ova užička znamenitost, česma, piramidalnog je oblika. Na njoj je lavlja glava iz čijih čeljusti na visini od 1,30 metra ističe voda na strani okrenutoj prema Gimnaziji. O gradnji česme napisana je i knjiga u spomen ovom užičkom proti, u kojoj piše: – “Juna 18-og obavljena je u našem gradu skromna svečanost. Uvaženi građanin i poslanik grada Užica, g. Aleksa Đ. Popović, pravobranilac, želeći dati dokaza svoje neizmerne blagosti i bratske ljubavi prema svom bratu, pok. Gavrilu Đ. Popoviću, čuvenom proti Užičkom, – podigao mu je veličanstveni životvorni – česmu, pred užičkom sabornom crkvom. Svečano otvaranje spomenika bratske ljubavi izvršeno je 18. juna t. g. (1900) u prisustvu okružnog protorejera g. Milenka V. Popovića, mnogobrojnog građanstva, oficirskog kora i ostalog stanovništva.”
Fotografija Ilije Lazića prikazuje Protinu česmu” u Crkvenom parčiću” u pozadini Gimnazija. Nacrt za česmu prote Gavrila dao je Dimitrije Milošević, inžinjer iz Kragujevca, a izgradili su je kamenoresci, može se reći umetnici, Karlo Kazanova i Pavle Kostka. Česma je građena od kamena kojim obiluje okolina Užica. Iz ove česme je do 1970. godine tekla izvorska voda, čija je “žica”, po mišljenju nekih Užičana, dovedena sa Beloga groblja. Drugi su opet mislili da je jedna od onih česama koje vode vodu s Rakijske pijace (česma kod stare crkve, esnafske i česme “kod ora”). Kad su uređivane ulice raskršća Rakijske pijace, presečena je voda svih ovih česama.
Sećam se kada je rušena vaga na Rakijskom pijacu, da je zemlja bila neverovatno natopljena vodom s ovog izvorišta. Voda je tekla na česmi kod stare crkve Svetog Marka, a ona ne postoji od 1994. godine. Nije tekla na Pekarsko – Mehanskoj česmi tu na Rakijskoj, ni “kod ora” kod Crkvenog doma. Danas je voda na česmi ispred Saborne crkve, zadužbine Popovića, iz gradskog vodovoda. O lepoti i značaju ove užičke znamenitosti jedan savremenik svedoči: “Izrada ovog spomenika je takva da mi smemo slobodno tvrditi da ovakvog spomenika nema još nigde u našoj domovini”. U tom trenutku kada je pisao, možda ovaj Užičanin nije preterivao, jer bilo je to pre 117 godina.
Na vrhu česme je bio lep zlatni krst koji je krasio i davao taj gospostveni izgled. Godine 1945, kada su partizani ušli u Užice, u svom besu prema gospodi ili možda i u pljački, smakli su taj krst s česme. Godine 1992, prema fotografiji česme Rusa Stolice krsta koji je nestao, novi krst je projektovao vajar Branko Tijanić. Izliven je u fabrici Valjaonice u Karanu, a česmu je uredila i namestila krst radionica za obradu kamena “Beton – komerc”, vlasništvo Dragana Pečeničića. Svi pomenuti su radove izvršili bez novčane nadoknade, a stara česma je zablistala novim sjajem na ponos Užičana.
