Da napomenem da naziv “Užička republika” nije upotrebljavan u toku njenog trajanja. Rukovodstvo KPJ nije dozvoljavalo nikakvo proglašavanje i pominjanje republike, da to ne bi budilo asocijacije u narodu da komunisti teže da preuzmu vlast, naročito zato što se to često navodilo u oslobodilačkom pokretu Draže Mihajlovića. Tek kada je Užice i slobodnu teritoriju u zapadnoj Srbiji zauzeo okupator sa saradnicima, u ljotićevskoj štampi pojavilo se ime “Užička komunistička Republika”. Nešto kasnije i u štampi Sovjetskog Saveza, u proleće 1942, napisano je njeno sadašnje ime – Užička republika. Ovaj naziv posle završenog rata i revolucije stanovnici zapadne Srbije, a kasnije i Jugoslavije, spontano su prihvatili, i ime je postepeno ušlo u istoriju.
Užička republika je trajala od 24. septembra do 29. novembra 1941. godine. Zahvatala je širok pojas zapadnog dela države, blizu milion stanovnika. Užice je tada postalo evropski centar antifašističke borbe, dom za partijske prvake i istaknute intelektualce iz cele Srbije. Užička republika je skupo koštala Užice. Eksplozija u trezorima odnela je živote 120 Užičana, bitka na Kadinjači života je koštao celu jednu generaciju muškaraca, mahom mladića iz Užica, a prema nemačkim podacima bilo ih je 240 duša.
Tokom postojanja Užičke republike, u političkom i kulturnom životu značajnu ulogu je odigrala štampa. Užičani su obaveštavani i informisani preko propagandnih plakata, letaka i drugog štampanog materijala. Najpre su to bili Borba i Bilten Vrhovnog štaba u kome je štampana ova parola:
“Udruženi, složni, jedinstveni, neće nam se moći odupreti ni Hitlerove divlje zveri, ni Nedićeva izdajnička i plaćena vojska!”
To je bio prvi javno štampani proglas Vrhovnog štaba partizanske vojske, izdat 1. oktobra 1941. godine, par dana po ustanovljenju Užičke republike. Vojni bilten nazvan „Vesti“ prerastao je u list “Vesti”, koji je izlazio tokom trajanja Užičke republike. Zanimljivo je da su u Vestima i u Borbi tokom 67 dana Užičke republike objavljivane pesme narodnih stihoklepaca, seljaka, a ne pesnika, kao što su: „Oj seljače, radeniče“, „Boj na Zavlači“, zatim narodne pesme „Partizan i partizanka“, „Podigla se Užička nahija“…
Posle rata za Vesti su pisali, ali i u njima načinili prve novinarske korake, Ljubomir Simović, Milutin Čolić, Radovan Popović, Radomir Andrić, Ljubivoje Ršmović i drugi. Nekada je u redakciji radilo oko 50 novinara. Vesti su prošle sve vrste vlasničke strukture. Ove 2018, pune 77 godina i uspevaju da opstanu sa 4 novinarke u ovom digitalnom vremenu, vremenu interneta.
Vratimo se štampi u Užičkoj republici. Raznovrsnost štampe tada je privlačila i čitaoce koji nisu bili u partizanskoj oslobodilačkoj borbi. U Borbi i Vestima pisano je o vojno-političkoj situaciji u svetu i u Jugoslaviji, najviše o slobodnoj teritoriji u zapadnoj Srbiji i u Šumadiji. Objavljivani su i književni prilozi, članci o kulturi i obrazovanju. Takva štampa bila je korisno propagandno sredstvo koje je uticala i na oblikovanje svesti naroda. Ni likovna umetnost nije zapostavljena. U početku Užičke republike likovnim radom bavio profesor crtanja Užičanin Dragoljub Vuksanović. Kasnije su mu se priključili Bora Baruh, Pivo Karamatijević, Jurica Ribar i drugi. Formirali su slikarski atelje, radili razne plakate za popularizaciju borbe, mobilizacije, likove izginulih partizana, likove Lenjina, Staljina i drugih sovjetskih rukovodilaca, Marksa, Engelsa, šablone za grafite. Radili su dekor za pozorišne predstave, kao i ilustracije za partizansku štampu. Tada je nastalo nekoliko uspešnih plakata kao što su: “Ja se borim, a ti?” Vuksanovića; “Pazi, petokolonaš vreba” Pive Karamatijevića, nastao u teškoj situaciji posle eksplozije u trezorima banke, gde se nalazila fabrika oružja, kada je izginulo mnogo radnika i Užičana. Po mišljenju istoričara, najveći uspeh užičkog slobodarskog ateljea bila je izložba o Sovjetskom Savezu. Pošto se raspolagalo sa vrlo malo fotosa i uopšte izložbenog materijala, morali su se praviti grafikoni, razne šeme, likovi i drugi prilozi. Izložba je, pored Užica, obišla još neke gradove na slobodnoj teritoriji, a o njoj je napisana kritika u “Borbi”.
Što se tiče partijske štampe i drugih publikacija u toku trajanja Užičke republike, može se naglasiti da u partijskom rečniku celokupna izdavačka delatnost KPJ, sa sredstvima na kojima se štampalo, bila je obuhvaćena pojmom “partijska tehnika”, a revolucionarna štampa je bila samo jedan deo ukupnog izdavaštva Partije.
U toku trajanja Užičke republike, štampa se veoma razvila kao medij i imala značajnu ulogu. Povoljne okolnosti za to su bile što su CK KPJ i Vrhovni štab izašli iz Beograda na teritoriju Užičke republike. Pored štamparije CK KPJ u Beogradu, svaki od okružnih komiteta raspolagao je partijskom tehnikom, koja se obično sastojala od radija, geštetnera i pisaće mašine, pomoću kojih su objavljivani partijski proglasi i ostali materijal. Nova sredstva za štampanje listova dobila je partizanska oslobodilačka borba oslobođenjem Užica 24. septembra, Gornjeg Milanovca 28. septembra i Čačka 1. oktobra. Sve štamparije su, kao i fabrika papira u Čačku, na teritoriji Užičke republike bile u rukama partizana.
Štamparije i materijal zaplenjen od neprijatelja, papir i boje, posebno proizvodnja fabrike papira u Čačku, omogućili su izdavanje relativno velikog broja listova i nagli porast partizanske štampe. Štampi, na teritoriji Užičke republike mogla bi se razvrstati u dve grupe: u prvu grupu bi došli listovi koje je izdavao CK KPJ, Vrhovni štab parizanskih oslobodilačkih jedinica i CK SKOJ-a za vreme svog boravka na njenoj teritoriji. Drugu grupu bi sačinjavali listovi štampani na teritoriji određenog okružnog komiteta ili partizanskog odreda. Za uticaj u javnosti, odnosno u formiranju javnog mnjenja u Užičkoj republici, posebno su bili značajni listovi koje je izdavao CK KPJ, CK SKOJ-a i Vrhovni štab. To su bili Proleter, organ CK KPJ, Bilten, organ Vrhovnog štaba, Borba, organ KPJ i Omladinska borba, list SKOJ-a.
Zadatke štampe u tom periodu formulisao je Josip Broz Tito u uvodnom članku prvog broja “Borba”, pod naslovom “Zašto izlazi Borba”. On toj štampi daje veći značaj nego što je imala u periodu između dva rata. Prema Titu, pored propagandnog i političkog značaja, štampa ima i organizatorski i mobilizatorski značaj. U tom pogledu, Borba “treba da bude spona koja će povezivati sve narodne snage u jedan jedinstven narodnooslobodilački front. Borba treba da bude organizator svih narodnih snaga za postignuće jednog velikog cilja nemilosrdne borbe protiv okupatora i njegovog proterivanja iz naše napaćene otadžbine, za postignuće pune slobode našeg naroda u svojoj oslobođenoj otadžbini“. Od drugih zadataka štampe, Tito pominje raskrinkavanje neprijatelja i suzbijanje laži o nepobedivosti fašista pred narodom, objašnjavanje značaja narodnooslobodilačke borbe, razvijanje borbenog morala kod naroda, popularisanje borbe Sovjetskog Saveza protiv nacističke Nemačke, naglašavajući na kraju da Borba “treba da izvrši svoju misiju u ovoj općenarodnoj oslobodilačkoj borbi”.
Kad je Politbiro CK KPJ, polovinom oktobra 1941, za svoje sedište izabrao Užice, pokrenuo je Borbu, čiji je prvi broj izašao 19. oktobra. Izdavanjem Borbe, kao i Biltena rukovodio je CK KPJ, a njen glavni urednik bio je Edvard Kardelj. List je izlazio tri puta nedeljno i ukupno je izašlo u toku trajanja Užičke republike 19 brojeva od po 10.000 primeraka, a otpremana je u sve krajeve Jugoslavije. Najznačajniji izdavački poduhvat u tom periodu bio je upravo pokretanje Borbe. Ona je uspela da okupi oko sebe veliki broj saradnika, koji su prikupljali obaveštenja sa svetskih frontova, o borbama u Jugoslaviji i dr. Odlikovala se raznovrsnošću razmatranja problema – od tumačenja političke platforme KPJ, analize međunarodne situacije u kojoj je posebno isticala borbu Sovjetskog Saveza protiv fašizma, do pitanja organizacije narodnooslobodilačkog pokreta: odbora, SKOJ-a, Srpskog narodnooslobodilačkog omladinskog saveza; radnih akcija u pozadini fronta, zbrinjavanja izbeglica, sve do kulture i umetnosti.
List Borba je izuzetno doprinela u borbi partizana protiv četnika i uloge Draže Mihailovića. Još 1941, posle napada četničkih odreda na Užice. Preko Borbe su se mogle dobiti najpotpunije informacije o političkom i privrednom životu na području Užičke republike, ali je bilo i informacija iz drugih krajeva Srbije i Jugoslavije. Borba je mnogo više delovala na mase naroda, nego što to mogu novine u mirnodopsko vreme i znatno utiče na oblikovanje svesti pa su se Srbi sve masovnije odlučivali da priđu partizanskom oslobodilačkom pokretu nego Dražinom oslobodilačkom pokretu.
U drugu grupu listova koji su izlazili na teritoriji Užičke republike bilo je onih koji su pokrivali uže područje, obično teritoriju jednog okružnog komiteta KPJ ili jednog partizanskog odreda. Već tada se pojavila mnogo takvih listova.
Sredinom oktobra Gradski narodnooslobodilački odbor u Užicu dao inicijativu da se osnuje knjižnica i čitaonica. Otvorene su u maloj sali Sokolane. Radila je osnovna škola, ali njen rad je prekidan usled bombardovanja neprijateljske avijacije. Više je radila u prirodi, okolo Užica, nego u učionicama. Bile su izvršene pripreme za štampanje bukvara, a pomišljalo se i da se obnovi rad gimnazije i učiteljske škole.
