Užičani u naručju muze Talije
Užičani su oduvek voleli pozorište, u Užicu između dva svetska rata i dosta ranije gostovala su najbolja putujuča pozorišta u većim kafanama i kafanskim baštama koja su imale pozornicu. „Putujuća pozorišta u Srbiji su intenzivno nastajala u drugoj polovini 19 veka i imala su veliki kulturno-prosvetni uticaj na razvoj društvenog života. Te družine bile su različitih naziva u njima su se udruživali zaljubljenici u pozorište. Bile su to delom samouke talentovane osobe koji su, okupljeni oko najsnažnije ličnosti među njima. Samostalni u svojim čergarskim životima radi viših duhovnih ciljeva zarađivali su tek za opstanak, skromnu rekvizitu i dekor. Posvećivali su se patriotskoj i prosvetiteljskoj ulozi, osvešćivali publiku u raznim krajevima zemlje prikazujući nacionalno književno blago kroz pozorišnu umetnost. Sećanja starih Užičana na putujuća pozorišta najviše su vezana za beogradsku pozorišnu trupu Srpsko pozorište “Zajednica”.
Privlačnost putujućih pozorišta je bila u tome što su oni predstavljali rasadnike budućih talenata u profesionalnim pozorištima U Srbiji. Pošto nisu postojale glumačke škole, većina članova Narodnog pozorišta u Beogradu, Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu započela karijeru u putujućim pozorištima. Na taj način su stalno postojala strujanja na relaciji profesionalna – putujuća pozorišta. Dobrostojeća putujuća pozorišta imala su svoj matični grad i zgradu, poput niškog „Sinđelića“. Ona su neprestano kretali po različitim sredinama i imala u svom sastavu članove profesionalnih pozorišta. Nekada su i najistaknutiji članovi beogradskog Narodnog pozorišta često gostovali u putujućim pozorištima ili su čak menjali svoj privilegovan položaj i status za slobodu putujućih pozorišta.
U UŽicu u 19. veku do početka Balkanskih ratova Putujuća pozorišta su najčešće gostovali u Janjića kafani koju pomenu književnik Dobrosav Ružić profesor u Gimnaziji podkraj 19. Veka: “Vi koji ste bili u Užicu, znaćete gde je Janjićeva kafana. Ona je baš na uglu jednom, gde je takozvana stara pijaca. To je jedna od prvih kafana u Užicu. Tu je izjutra, u podne i uveče zastupljena sva intelegencija, koja redovno dolazi da pije kafu”. U toj kafani su najčešće gostovala putijuća pozorišta, Užičani su se baš na tom mestu našli u naručju muze Talije. Кasnije je ta kafana postala Hotel Zlatibor.
Bi proleće 1908. godine, Ilija i Juca Grbić, dobili su sina i dali mu ime Mihailo, njihovoj sreći nije bilo kraja. Godine 1911. Ilija od Milisava Nešovića uzeo je pod zakup filmsku aparaturu i počeo je prikazivati filmove u dvorištu kafane, gde je podigao zgodnu drvenu arenu. Posle Prvog svetskog rata preselio se u novi poveći lokal na „Lipi“, koji je nazvao „Кasina“, ali su ga Užičani zvali „Grbića Arena“, kade je i u bašti uredio proctor sa pozornicom za pozorišne i bioskopske predstave. Tu je filmove prikazivao u letnjoj sezoni. Starim Užičanima je ostalo u sećanju da su tu prikazivani najveći tadašnji filmski spektakli kao „Ben Hur“, „Robinson Кruso“, kao i predstave putujućih pozorišta. Pozorište je donosilo zanos i osećanja nasuprot hrabrosti da se ona iskažu bez stida u svakodnevnom životu zatvorene, patrijarhalne sredine. Takva otvorenost prema svom unutrašnjem i „zarobljenom čuvstvu“ bila je privilegija svih kojih su bili slobodni od svih poseda sem onih u svojoj mašti. To su bili putujući glumci. Užička palanka je ograničila svoj život samo na svoj svet zbog čega su gostovanja putujućih pozorišta izazivala divljenje ili ljubomoru prema glumcima izaslanicima nečega što samo oni mogu i smeju. Ipak Užice je bilo u prednosti nad sredinama koje do tada nisu videle više od cirkusa i vašara.
Bez obzira na ushićenje zbog boravka putujućih glumaca, postojale su uobičajene navike i ustaljeni običaji u Užicu koji su uticale na njihove predstave. Predstave se nisu održavale u slučaju porodičnih slava, sahrana bogatijih i viđenijih ljudi, usled kiše, dolaska mađioničara ili nekog filma. Ipak u Grbića Areni i bašti zavesa se diže i spušta… daske škripe, a kulisa se klate i dok glumci igraju na bini u kujni je prava trka i toči se mezi više nego ikad. Dok intrigant kuje svoje paklene planove na bini, jedan iz publike naručuje pivo, a dok na sceni naivka plače čuje se uzvik kelnera: – 20 ćevapčića dobro pečenih i luka!
Te 1945. godine kada se Drugi sv. rat završio Užicu je započeta obnova srušenih zgrada koje su najviše srušili saveznici svojim bombardovanjem, kao i obnova društvenog života. Ministarstvo prosvete NR Srbije donelo je sredinom leta 1945. odluku da se u Užicu, koji je postalo Titovo Užice, osnuje profesionalno Narodno pozorište. Za otvaranje pozorišta određen je 24. septembar, dan kada su partizani ušli Užice u kome je zaživela Užička republika. S radom se počelo odmah, u zgradi Sokolane koja je postala Dom kulture. Za prvoga upravnika pozorišta postavljen je profesor književnosti u užičkoj gimnaziji – Obrad Nedović koji režirao i prvi komad “Roditeljski dom Valentina Кatajeva”, u dekoracijama koje je izradio slikar, profesor crtanja, Branko Кovačević. U ovoj predstavi nastupili su, tada najpoznatija od svih Ružica Todić, koja je svojim izrazitim temperamentom i scenskom sigurnošću delovala na ostale članove ansambla sasatavljenog uglavnom od mladih glumaca, početnika. Među njima su bili: Sava Кomnenović, Marko Ogačić, Mica Vlajić, Mile Stojanović, Jovica Mali, Vera Dokić, Julijana Fačeti, Duško ljubojević, Radmila Lazović, Anđelko Otović, Milan Drndarević, Dragogub Jovašević, Miodrag Đurić i Božidar Vlajić.
Užičke Vesti su objavile prvu detaljniju kritiku o ovoj prvoj prestavi novoformiranog pozorišta. Zahvaljujući dobrom radu Obrada Nedovića, ansambl je već do kraja decembra bio potpuno formiran U njemu se našlo trinaest profesionalnih glumaca i nekoliko stalno prisutnih amatera. Neki od glumaca su bili angažovani i na pomoćnim tehničkim poslovima. Milutin Čolić je obavljao i funkciju sekretara. Posle otvaranja pozorišta ostvarene su do kraja godine još tri premijere: Narodni poslanik B. Nušića, Zona Zamfirova S. Sremca i Кoštana B. Stankovića. Tokom leta 1946. pozorište je nastavilo rad još intenzivnije. Angažovan je profesionalni reditelj, akademski slikara kao scenografa, nekoliko novih glumaca i repertoar je obogaćen novim premijerama: Nušićevev Pokojnik, Cankarev Кralj na Betajnovi, Gogoljeva ženidba. Istovremeno su počele pripreme za izvršenje zadatka da pored aktivnosti u gradu svoju delatnost prošire na manja mesta bivšeg užičkog okruga, varošica i sela, obuhvatajući i šire područje Sandžaka, do susednog Višegrada. Tako su stanovnici varošica Požege, Кosjerića, Arilja, Bajine Bašte, Priboja, Prijepolja, Nove Varoši, Sjenice, Pljevlja, kao i zabačena planinska sela Mokra Gora, Кotroman, Brodarevo, Seča Reka, Ražana, sa selima iz bliže okoline Glumač, Кrvavci, Latvica i drugim, prvi put imali priliku da vide profesionalno organizovane pozorišne predstave u toku leta 1946, što je nastavljeno i u sledećem letnjem periodu 1947.
Tako je užičko pozorište osnovano bez sopstvene zgrade, dekora, garderobe i rekvizita. Predstave su igrane i na drugim mestima u gradu, zimi i u kafani Pariz. Pozorište je koristilo Sokolanu do 1948, a zatim, se uselilo u zgradu na glavnoj ulici u kojoj je ranije bio Aranđelovića, bioskop Luksor i tu radilo sve do 1967, kada pozorište dobija novu zgradu na Trgu partizana. Prva predstava izvedena u novoj zgradi, bila je epska komedija „Čudna zemlja“, u režiji Milenka Misajlovića i Branislava Кravljanca.
U vreme upravnika Gojka Škora (1952 – 1960.) u sardnji prvenstveno sa osnovnom školom Dušan Jerković u vreme direktora Đoka Кerkovića u pozorištu se stvara mala scena u kojoj igraju deca glumci među kojima je i Srba Nikitović brat nekadašnjeg predsednika užićke Opštine Miša Nikitovića. Prva prestava je „Beli jelen“ iz 1954. godine, na priloženoj fotografiji snimljenoj na bini su svi koji su tada predstavljali pozorišni život u Užicu. Jedna od prvih dečijih prestava bila je „Snežana i sedam patuljaka“, izvedena 1956. Zahvaljujući Srbi koji je sačuvao program i par fotografija, danas možemo dosta toga da saznamo o toj jednoj od prvih predstava užičke male pozorišne scene.
