Potrebna je radoznalost, zaronimo literaturnim vremeplovom u pisane podatke turskih arhiva koji su stariji od pet vekova, koji užičku pisanu istoriju čine starijom skoro za jedan jedan vek. Tako smo saznali da je prvi pisani nagoveštaj postojanja užičke tvrđave-Staroga grada vezuje se za 1516. godinu, a siguran pisani trag datira iz 1560. godine. Oba podatka su poreklom iz deftera (popisa) Otomanske imperije, a zahvaljujući jednom finansijskom izveštaju iz 1478. godine – tako saznajemo da je užička tvrđava bila u fukciji te godine i da je bila u vlasti Turaka.
Zabeleženo je o isporuci novca mustahfizima (čuvarima tvrđave) ”u Vilajetu Laz”, 1478. i 1479. godine. ”Laz” je skraćenica od ”Lazarević” i verovatno određuje i tadašnjeg srpskog velikaša u čijoj je vlasti bila ta oblast. mustahfizi su bili plaćeni 136 akči (mali osmanski srebrni novac) svakog dana, što znači da je prosečna dnevnica čuvara tvrđave bila 5-6 akči, obzirom da se u dokumentu navode podaci o ukupno 28 mustahfiza svrstanih u ”tri buljuka” (formacije poput ”desetine”), sa dizdarom (zapovednik posade i tvrđave) i ćehajom (zamenik zapovednika). Od sadržaja ovog dokumenta – ništa manje nije zanimljiv ni način na koji je pronađen jer je, zapravo, iznet iz Osmanskog arhiva i u njega nije vraćen. Ovaj dokumenat i mnogo drugih koje je obrađivao kao državni arhivista, svojevremeno je, odlaskom u penziju, iz Osmanskog arhiva izneo izvesni Dževdet, državni arhivista. – Sve što je radio, a nije završio do odlaska u penziju, odneo je sa sobom, kući, da nastavi rad, što je uobičajena praksa među državnim arhivistima. Kada neko od njih umre, onda posebna komisija dolazi i preuzima svu pisanu zaostavštinu i odnosi kao ”rukopisnu biblioteku” u Ataturkovu biblioteku u Istambulu koja raspolaže sa skeniranim dokumentima 15 popisa Otomanskog carstva, dok se u stpskoj istoriografiji koriste podaci iz šest ili sedam…Otuda su sledeći podaci, iako ”usputni” – jer nisu bili predmet primarnog istraživanja, za Užice posebno dragoceni:
Prema popisu iz 1498. godine Užice je u Otomanskom carstvu imalo status sela. Užice je tada imalo 56 kuća, 42 neoženjena stanovnika, tri udovičke kuće, samo jednog muslimana, pet rajinskih vodenica koje su radile po pola godine, jednu valjaricu za sukno i jednu državnu vodenicu, na Đetinji ispd tvrđave. U narednih 18 godina od ovog, pa do popisa iz 1516.godine, Užice se naglo razvilo i dobilo status varoši, odnosno grada Otomanskog carstva. Užice je 1516. imalo 95 hrišćanskih kuća, 30 neoženjenih i 16 udovičkih domaćinstava, ali i čak 160 muslimanskih domaćinstava! Postoji u popisu napomena da su neki od tih stanovnika trgovci i zanatlije, a svi su živeli u tadašnja dve mahale: u Mahali državnog mesdžida (mala muslimanska bogomolja, najčešće bez minareta) i u Mahali Mehmedovoj, sina hamamdžije… U tadašnjem Užicu i dalje je radilo pet rajinskih vodenica, ali cele godine, jedna valjarica, popisana je i jedna carska livada, kao i jedna – carska vodenica…
Užice je status varoši, odnosno grada, dobilo oko 1510.godine. Tada su Užicu odobrene posebne privilegije, najčešće oslobađanjem od poreza trgovaca i zanatlija.
Sledi novi popis, započet 1522. godine, kada je Sulejman Veličanstveni naredio da se uradi popis celog Carstva i koji je završen 1530. godine: – U tom se popisu nalaze podaci i o srpskom stanovništvu iz 1522. godine, nalaze se podaci o tvrđavama iz 1527. i 1528. godine, nalaze se ekonomski podaci, na primer, o carskim prihodima iz 1528-9 godine. – navodi dr Katić i dodaje: – U tom popisu piše da je broj muslimana u Užicu, počev od ”od stare muslimanske raje”, od koje je prvi i jedini musliman popisan 1498. godine, pa ih se u međuvremenu pojavilo još troje ”starih muslimana”, stiglo do čak 253 muslimanska domaćinstava, što znači da su svi, osim onih četvoro iz prethodnih popisa, bili novonaseljeni! I opet se ponavlja da su svi trgovci ili zanatlije, što bi moglo i da se pretpostavi, s obzirom na dinamiku rasta od 1516. kada ih ima 160, a samo šest godina kasnije ih ima 253… Tako negde oko 1510. godine počelo to masovno naseljavanje.
Sada znamo i veoma je zanimljivo da su se ti ljudi, 1522. godine, piše da su se naselili oko tvrđave! Ne u polju, ne ovde, ne onde, nego piše da su se naselili oko tvrđave. U popisima, isto tako piše, da su se u starim jendecima nalazili vinogradi, baste, too je očigledno bio prvobitni prsten oko tvrđave, koji je obuhvatao tu nekakvu malu varoš koja je postojala u doba dok još uvek nije bilo toliko muslimana, a kada su se oni naselili, logično – pravi se novi opkop i prave se drvene palisade koje su bile oko tog naselja. I, normalno, u takvim uslovima grad raste i raste, već kako to ide svojom progresijom, muslimana je sve više, hrišćana sve manje, između ostalog i zato što su mnogi od njih primali islam. Svaka varoš, a u popisu piše da su muslimani formirali varoš, koja se formira se oko tvrđave U popisu se kaže da su ”formirali podgrađe”, pa se zaključuje – ovo je tvrđava, a ovo je podgrađe, i to podgrađe je utvrđeno, samo ima drugačiju vrstu utvrda! Jednostavno, to je tip gradnje palanke. Utvrđivanje se radilo od drveta. I popis koji je završen 1530. godine sadrži razne podatke na tu temu: između ostalog piše da je posadu užičke tvrđave činilo 35 ili 36 ljudi (mustahfizi), sa nepromenjenom vojnom strukturom (dizdar, ćehaja, buljubaše), ali tada se prvi put popisuje imam, koji je u tvrđavi obavljao i službu hatiba, iz čega se vidi da je u tvrđavi postojala i bogomolja! Popisivači su to naveli, a na arheolozima je da utvrde gde se, u utvrđenju, nalazila zidana džamija sa minaretom.
U tom popisu iz 1530.godine – tada su u naoružanju Užičke tvrđave bila 4 malokalibarska topa, 20 pušaka, 3.000 olovnih zrna, 20 ćupova baruta (tadašnje ”topovske trave” koja se sastavljala od leskovog ćumura, šalitre i sumpora!), 10 hiljada strela, desetine ručnih i tvrđavskih lukova… Time se branilo utvrđenje a Užice je 1530.godine van utvrđenja imalo četiri mahale (dve nove) i 253 muslimanske kuće, a broj hrišćana se u odnosu na 1516.godinu smanjio na 81 domaćinstvo, 26 neoženjenih, 6 udovica, a broj vodenica je povećan na osam, valjarica na dve…
Za istoriju Užica, grada koji je odlučio da obnovi svoju tvrđavu, ovi podaci koji su bili su ”skriveni” u turskim arhivama, a čitani su sa starog, turskog ”osmanskog pisma”.
Do nekih otkrića dolazi se slučajno, a sve što važi za pomeranje ”pisane granice” prošlosti Užica 88 godina unazad, važi i za ostatak Srbije. Samo treba otići u Tursku, pročiteti, skenirati dokumenta i doneti ih u Srbiju, na proučavanje.
