Rimljani su počeli da prodiru na prostor Balkanskog poluostrva 229 godine pre nove ere. Nekada uspešno, nekada tragično po njih, sve do 33 godine pre nove ere. Kada su Oktavijanove Legije izbile na reku Savu i Dunav, a onda malo, pomalo, uz stalna pomirenja sa pokorenim plemenima, vodeći takvu opreznu politiku, polako su vršili romanizaciju koja nije bila tako uspešna u krajevima užičkoga kraja kao na drugim mestima. U velikoj meri iskorišćavali su rudno blago na području današnje Srbije i Bosne. Stanovništvo se bavilo zemljoradnjom i stočarstvom. Prvenstveno su se gajile ovce i koze. Bavili su se i raznim zanatima, trgovinom, izgradnjom puteva, radi prvenstveno vojnih, ali i ekonomskih potreba. Tu se osnivaju različita naselja, pa i gradovi koji koriste različite povlastice. To su bile takozvane municipije, tj. slobodni gradovi sa samoupravom. Rimska municipija je imala potpunu opštinsku samoupravu, sa opštinskim odborom na čelu i drugim opštinskim činovnicima. Najviše ih je formirano u drugom veku naše ere. U poređenju sa nekim drugim delovima, Zapadna Srbija je siromašna rimskim spomenicima, ali užički kraj je izuzetak. U njemu su nađeni ostaci starih varoši, tvrđava, hramova, nadgobnih spomenika, oltara, nakita, alata, novca… U ovom kraju pominju se tri municipije Cap… (Kapedunum) Užice, Malvikum, kod sela Visibabe, kraj Požege i Cel kod današnje Ivanjice. Duž rimskih puteva dizana su naselja, u kojima je stanovništvo bilo mešovito.
Sada nam je potreban čovek iz struke. Arheolog, prijatelj radoznalih, koga su drugari iz boemskih užičkih krugova i ljubitelji istorije prozvali “užički Indijana Džons”. To je Miloje Mandić, viši kustos Narodnog muzeja u Užicu. On piše:
– “Najverovatnije da je autohtoni substrat činilo pleme Autarijata, znatno oslabljeno ratovima sa Tribalima, i prodorom Skordisaka, koji su se naslojili na njih. Mnoge specifičnosti i njihove unutrašnje privrede i društvene strukture nisu poznate. Na osnovu podataka koje nalazimo kod Plinija, koji se tiču plemana Dokleata i Ardije, oba provincija Ilirik na provincije Dalmaciju i Panoniju, unekoliko možemo predpostaviti da je geografski prostor na kome je pleme živelo sačinjavalo jednu župu civitates, koja je bila sastavljena od dekurija decuriones, zavisno od broja rodovskih jedinica. Poštujući domaće plemensko uređenje autohtonog stanovništva, način privređivanja i duhovnu kulturu, uz oprezno i metodično sprovođenje mera svoje uprave, najverovatnije da su Rimljani, tokom vremena, uspeli da od svojih protivnika dobiju dobre podanike, na koje će se vremenom sve više oslanjati.
Novoosvojene teritorije su uključene u provinciju Ilirik, čime je ozvaničen rimski protektorat nad njima. Međutim, usled ogromnog prostora, na kome se nije mogao uspostaviti adekvatan administrativni sistem, nametnula se sama po sebi deoba provincija Ilirik na provincije Dalmaciju i Panoniju, što je u stvari i odgovaralo situaciji na samom terenu. Kada je tačno izvršena podela, donekle je neizvesno. Međutim, oskudni izvori, oko 11. godine nove ere, nagoveštavaju postojanje carske provincije Dalmacije, koja obuhvata Jadransko primorje, Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru i zapadnu Srbiju, a time i plemena koja su ovde obitavala. Ova podela je, po svemu sudeći, završena u vreme careva Nerona ili Vespazijana, dakle između 69. i 96. godine, čime je na Balkanu bila zaokružena ekspanziona politika. Sva zemlja u osvojenim krajevima postala je državna svojina ager publicus i za razliku od zemljišta u Italiji, koja se dodeljivala krupnim i sitnim posednicima u trajno vlasništvo, u provincijama je dodeljivana u zakup i bila podvrgnuta oporezivanju.
Pod uticajem grčke civilizacije, naselja u priobalju Jadranskog mora, koje je Rim već osvojio, imala su sve preduslove za njiihovo prerastanje u ekonomske, administrativne i političke centre sa statusom kolonije. U unutrašnjosti, prilike su bile drugačije. Živelo se tradicionalnim načinom života, koji nije bio bitno izmenjen novonastalom situacijom i prisustvom manjih vojnih jedinica, sa ciljem da obezbede kontrolu nad komunikacijama neophodnim za eksplataciju pre svega rudnih sirovina, kao i kontrole pokorenih populacija. Paralelno sa razvojem putne mreže na teritoriji provincije Dalmacije kojoj je pripadao tadašnji užički kraj, Rimljani, kao i svuda, stvaraju organizovana naselja vojničkog tipa castra, manje logore uz koje niču civilna naselja canabae i istovremeno predstavljaju ishodište u daljem razvoju urbanizovanih aglomeracija, koje u izraženom procesu kolonizacije kroz dedukciju veterana kasnije dobijajaju status municipijum, odnosno coloniae. Paralelno sa njima, na prostoru ager, koji pokriva municipijum, egzistiraju naselja autohtonog stanovništva pagus i vicus. Teritorije statusa civitates peregrini su najčešće administrativne zajednice koje mogu objediniti prostore dva ili više plemena. Nove administrativne jedinice nisu plod evulativnih tokova, već plod jedne osmišljene politike rimskih careva.
U momentu, kad je prisustvo rimske vojske i jačanja gradske samouprave imaju asimilativno dejstvo na domaće stanovništvo, prirodno, dolazi do Karakalinog edikta 212. godine, kojim se rimsko građansko pravo proširuje na sve slobodne stanovnike provincije Rimske imperije. Veoma dugo, čak 212 godine, kada je car Karakla svojim ukazom, koji je poznat kao Constitutio Antoniniana, dao rimsko građansko pravo svim stanovnicima carstva, autohtono stanovništvo zadržalo je i sačuvalo mnoge atribute svoje nacionalnosti. Međutim, nisu retki slučajevi da pojedinci u jednoj istoj porodici ostaju samo neromazovani domoroci – peregini.
(…) Prema saznanjima interpretiranim u stručnoj literaturi, na prostoru današnjeg Zlatiborskog okruga i njegovih pograničnog oboda, egzitiralo je više urbanih celina uključenih u sistem rimske administracije. Imenom se pominju: rudarski distrikt Domavija-Argentarija kod Skelana, municipijum Malvesatijum kod Požege, municipijum “S” kod Pljevalja, municipijum Celegera kod Ivanjice, municipijum Flavija kod Rudog i naselje u Kolovratu…
Mada je nedovoljno razjašnjeno – šta to čini teritoriju jednogon municipijuma, sledstveno nalazimo epigrafskih spomenika, učinjeni su napori da se granica municipoijuma Malvesatijuma opredele sa obe strane Drine, s tim, što se njegovo sedište locira na prostoru današnjeg sela Visibabe kod Požege. U natpisima iz okoline Požege, ime grada je pominjano samo u sraćenom obliku M., Ma., Mal. Pod punim imenom municipijum poznat je iz napisa iz Pljevalja. Čita se da spomenik Serapsu podiže Marko Ulpius Gelianus vitez, rimski kurator više gradova, među kojima i Malvezacijuma.
Natpis u osam redova doslovice glasi: Serapidi | et isudi M(arcus) | Ulp(ius) Gellia- | nus, e(ques) R(omanus) | cur(ator) Arben | si(um), | Sponista(rum) Metlensi(um).
Spomenik iz Misailovine podiže T. Aurelija Silevan, duovir municipijuma Malvesatijuma (Tits Aurelis Silvanus, dececurio duumvir municipi Malvestum). Ovaj spomenik je objavio Ivo Bojanovski. Na osnovu njega, sedište municipijuma Malvesatijuma je smestio u Skelane, što je izazvalo oprečne stavove. Doslovice glasi:
[D(is) m(anibus) | […] tiae Balbiae | [c]oniug(i) pie[nti]s | [s]imao an[n(is).. ]V | [i]tem [.] aureliis Silvano et Propin | quiano et [B].etae | [et] | uniuri fi[I]iis T, Aurelius | Silvanus dec(urio) || vir municipi malvesiati | [u]m posuit.
To je isti onaj dekurion Malvezacija, Titus Aurelius Cilvano, koji se pominje u natpisu iz Tubića (sic!).”
(…) “Jedno je sigurno, municipium Malvesatium je pokrivao teritoriju u najbližim granicama Čajetine, Užica, Bajne Bašte sa sedištem u centru Visibabe. Određenije, na istok do Ovčarsko-kablarske klisure, na jug do Rzava i Uvca do ušća u Lim, Zapadu do Šargana i na sever Taora i Varede.” Tu Užičkom kraju, nađen je jedan rimski nadgrobni spomenik sa rimskim natpisom i reljefom u kome se pominje municipija Cal… Natpis na ovom spomeniku glasi: “Posmrtnim bogovima Aurelija Augustijan, opštinski odbornik i bivši predsednik opštine varoši Cal… požive 35 godina. (Spomenik) podigoše retkom mužu (žena) Bela i sinovi ocu radi uspomene. To daje mogućnost da je u blizini Malvestacijuma, pored samog rimskg puta za Domaviju, bilo manje keltsko – rimsko samouprvno naselje Kapedunum.
(…) “Kada u ataru sela Visibaba, kraj Požege, sagleda prostor koji zahvataju registrovani lokaliteti: Varošište koji se prožima sa lokaliteta Savinac (na jugozapadu ima mikrolokaciju Bolnica, Bare na zapadu), Krčevine u središnom delu, južnom i jugozapadnom obodu sela Blaškovina, koja se po jugoistočnoj periferiji približuje pruzi Beograd-Bar, i severno od Blaškovine-Jerkov Gaj, istraživač ostaje impresioniran prostorom na kome se sporadično javljaju uglavnom slučajni nalazi antičkog perioda, i pred tom činjenicom ne može se ostati ravnodušan. Naprotiv, nameće se pitanje – kako je izostalo jedno sistematsko istraživanje?”
Arheološka istraživanja na prostoru sela Visibaba izvršena su 1982. godine, tu gde se predpostavlja da se nalazio Malvikum sa okolinom. Istraživanja su izvršena na lokalitetima: Krčevine, a to je livada na imanju porodice Mladenović, nađena je građevina dimenzija 14 x 10 metara. U njenoj blizini dva kamena bloka “Tesanika”. Takođe su istraživači tu uočili ostatke građevine debelih zidova. Tu je pronađeno mnogo građevinskog materijala i šuta antičkog perioda, najviše na njivama Miloša Vasovića, gde je pronađen i kameni lav, fragment pilistara, manji kameni sarkofag grube obrade, i oveći kameni blok – deo arhitravne grede. Našli su i nekoliko primeraka keramičkog posuđa.
Na Varošištu, ovaj lokalitet zahvata najveći prostor na zaravnjenom, blago nagnutom terenu na površine 5-6 hektara, raniji istraživači su nagovestili postojanje bedema na severnoj strani, prema reci Skrapež. “Bedem” je obrastao klenovima i hrašćem, neki od starih istraživača su sumljali da je reč o veštačkom nasipu, uz pretpostavku da je to fluvijalna terasa.
Na ovaj potez nastavljao se potez Savinac na zalivađenom imanju Milojka Terzića, koji se nastavljao sa zapadne strane poteza Savinac. To je iza današnjeg stadiona FK “Savinac”, desno od puta Visibaba – Uzići. Nađeni su zidovi građeni od većih kamenih oblutaka i lomljenog kamena, rađenih u suvozidu, ali istraživači nisu mogli da zaključe kakva mu je bila namena. Tu je i lokacija Bare, mikrolokacija koja pripada širem arealu potesa Varošište, na imanju Danice Drndarević. Danica koja se udala u Drndareviće je rekla da je tu do 1949 godine krčena šuma i da je odatle iznošen kamen i pre i posle za potrebe seljana. Sa južne strane lokaliteta Bare, postojao je je jako širok potes zida, širine oko 2m, iz koga su dugo vadili kamen. Ispod zida je savijao put iz koga su takođe vadili kamen.
Put je vodio kroz imanje Danicinog devera Mirka Milutinovića, koji je istočnom stranom vodio kroz udolinu, koja se pruža ka severoistoku ka “Bolnici”. U njegovom imanju se naziru ostaci neke veće građevine. Na prostoru površine oko 600 kavadratnih metara, gde je uočeno najviše koncentracije građevinskog šuta, arheolozi neposredno iza porodične kuće Milutinovića, otvorili su tri sonde. Otkriven je malterni pod i veći kameni oblutci. Pod je presečen trasama zidova, nalik kanalima, tako da su registrovali četiri prostorije, objekta registrovanog kao terme – kupatilo. Iako siromašan arheološki pokretni materijal: fresko-fragmenti žute, crvene i zelene boje, fragmenti anfornog olova, ukazivali su da je reč o reprezentativnom objektu, koji nije do kraja istražen, budući da su bila planirana sistematska istraživanja…
Lokaliteti na kome su arheolozi istraživali 1982. godine su Blaškovina – Zelenac, koji se nalazi sa leve strane starog puta Požega – Užice, u livadi Blaškovina, poznata kao “rimsko groblje”, takođe poznata pod imenom Zelenac, gde su registovani ostaci građevine 12 x 12 metara, na imanju Šojić Miorada, oko koje su ležali brojni fragmentovani ostaci arhitektonske plastike, od sivog krečnjaka, i fragmenti nadgrobnih spomenika, pa nešto ranije nađena jedna kamena urna visine 1,1 m širine 0,89m sa udubljenjem, spomenici sa natpisom “in situ”. Na osnovu ovih podataka dugo se predpostavlja za nekropolu antičke varoši. Ovde su nastavljena istraživanja 1982. godine, kada je registrovano 29 spomenika, skeletni ostaci pokojnika, na izbačenoj zemlji je otkrivena jedna aplikacija od pozlaćenog srebrnog lima, na kojoj su heraldički u reljefu prikazane dve ptice, pre paunovi nego golubovi… Zaključeno je da su to srednjovekovni grobovi, ali da su i antički ostaci njihov deo. Registrovani su i fragmenti antičke keramike i antičkog stakla.
U ataru sela Bakionica, sa desne strane puta Ovčar Banja – Požega, na mestu koje preseca potok koji se spušta sa brežuljka u požeško polje, oko 300 metara od puta, u useku potoka, na imanju Miluna Jovićevića, vide se u profilu ostaci zida građenog od cigle i kamena. Inače na celokupnom njegovom imanju i imanjima Radivoja Obrenovića i Stevana Stanojevića nalaze se fragmenti rimskih cigala i tegule, i danas je to istočna periferija Požege. Lokalitet se naziva Požežnica i zahvata širi, zaravnjeni plato pored Dubokog potoka. Na mnogim mestima ovo nalazište je pokriveno novogradnjom, što otežava posao istraživačima. Istraživanjem koje je vršeno 1983. na lokalitetu Dubokog potoka, nađene su dve ciglarske peći sa otvorom ložišta otvorenim prema potoku. To je bila jedna od rimskih ciglana, pa se može zaključiti – čim postoji ciglana da je postojalo i mnoštvo zidanih objekata.
Iznad crkve u Prilipcu, sa njene južne strane, izdiže se Munjsko brdo koje se pruža prema mestu na Moravici. Tu na strmoj padini 1960. godine postojao kamenolom, a tokom njegovog rada uništeno je više antičkih grobova. Sa ovoga lokaliteta u užički Muzej je u periodu 1960-1984. donešeno nekoliko krstastih mesinganih fibula sa srebrnim aplikacijama, jedan lončić i oinohe, vojnička sekira, gvozdeni nož i gvozdeno koplje. U blizini su otkriveni ostaci termi manjih dimenzija 120 kvadratnih metara. Pa su istraživači zaključili da se iz prostorije za svlačenje ulazilo u najveću prostoriju termi, iz hladnog dela se ulazilo u umereno zagrejanu prostoriju u kojoj je bila kada, u kojoj se voda zagrevala hipokaustnim sistemom. Odmah uz ovu prostoriju nalazio se kaldarijum, koji je zagrevan neposredno iz ložišta. Sa južne strane objekta otkriveni su kanali za odvod i dovod vode.
Od pokretnih nalaza, osim obilja građevinske keramike, fragmenata keramičkih sudova, jedan manji keramički žižak, deo loptastog staklenog suda i jedan bronzani novčić cara Licinija (313-315).
U imanju Lene Rosić iz Lopaša, na istočnom rubu požeške kotline, na dominatnom položaju na levoj obali Kravaričke reke, istočno od sela Prilipac, arheolozi su dobili potvrdu o načinu gradnje, njihovom prostornom planu, o odbrabeno-ofanzivnom strategiskom značaju. Nasprem sela Prilipac, na desnoj obali Kravaričke reke, istočno od sela Prilipac. nasprem njega, na desnoj obali Kravaričke reke, uzdiže se utvrđenje Krstac sa kojim je zajedno kontrolisao klisuru reke, koja povezuje požešku kotlinu sa Gučom na istoku. Sudeći po nađenim, antičkim amfornim nalazima, reč je o kasnoantičkom periodu, nepravilnog oblika, građenog od lomljenog kamena, kreča i opeke, sa deresovanim fugama, dosta jakih zidova debljine dva metra, ojačanih sa ofanzivnim četvrougaonim kulama.”
Miloje Mandić daje i rezime:
– “Bez obzira na postojanje urbanog sedišta u neposrednoj blizini današnje Požege, ne treba smetnuti s uma da je to ipak naselje u dubini imperije, na granici dveju provincija, koje su zbog jačanja severne granice na Dunavu bile demilitarizovane. Druga bitna stvar, koja je u velikoj meri određivala ekonomski status oblasti antičkog municipiuma Malvesatijuma, jeste činjenica, da je ona bila daleko od magistralnih puteva, dok su transvezalni išli njenim obodom. Jedino putevi tranzitnog i ekonomskog značaja održavali život stanovništva orjentisanog na stočarstvo, zemljoradnju, i rudarstvo.
Za ovaj prostor, karakteristični su privredni objekti villa rustica, kakva je otkrivena u Bakionici na lokalitetu Požežnica. Otkriveni su substrukciji, čiji su zidovi sačuvani jedva do visine podnih partija, debljine do 0,60 m. Međutim, nedovoljno je podataka da bi se definisale funkcije pojedinih otkrivenih prostorija. Podne partije su rešavane sa nosačem od šljunka, vezanog krečnim malterom i premazom od krečnog maltera crvenkaste boje, jer je dodavana tucana cigla. Ovakav malter, osim što je bio dobar hidroizolator, istovremeno je predstavljao dobru podlogu za izvođenje mozaika ili popločavanje objekta. Nije definisano, da li otkrivene terme, jedne na Barama u Visibabi sa hipotetičkim tragovima devastiranih zidova i kompatnih podnih partija od hidrostatičkog materijala i druge na lokalitetu Obala u Prilipcu celosno otkrivene, predstavljaju javne ili privatne objekte. Ono što je evidentno, oba objekta su zagrevana hipokaustnim sistemom, o čemu svedoče ostaci ložišta praefurnijum, kao i otkriveni stubići i cevi za provođenje toplog vazduha kroz zidove conuccuculus. Sudeći fragmentovanim ostacima fresko maltera, zidovi su bili oslikani. Svi objekti su građeni od lomljenog, delimično pritesanog kamena zidanog sa fasadnih strana, dok je između stavljao “trpanac” od sitnijeg lomljenog kamena i fragmenata opeke, vezanih krečnim malterom. Od vodovodnih sistema otkriven je samo onaj na lokalitetu Obale u Prilipcu. To je kanal manjeg proseka, iznutra premazan hidrostatičkim malterom, pokriven nizom imbreksa, koji su na spojevima zaliveni krečnim malterom.
Stanovništvo se bavilo lovom, ribolovom i zemljoradnjom. Verovatno da je postojala eksplatacija majdana zemlje neophodne za produkciju građevinske keramike, tegula, imbreksa i opeke, o čemu svedoči nalaz dveju peći koje su otkrivene na lokalitetu Požežnica u Bakionici. Nije isključivo da su se proizvodili i keramički sudovi, rađeni na grnčarskom kolu, jer, otkriveni pehar i oinohoe sa širokim trakastim drškama sa lokaliteta Munjsko brdo pripadaju keramičkim proizvodima lokalne produkcije. Raširenoj keramičkoj produkciji su doprineli majdani zemlje koja se danas eksplatiše u te svrhe, locirane u dolinama reka Lužnice, Đetinje, Rzava.
Nema podataka da li je bila razvijena metaloprerađivačka proizvodnja, ali sigurno da je postojala kovačka radionica. Sporadični nalazi novca rimskih vladara ukazuje da je način naturalne razmene prevaziđen i da je trgovina zauzela vidno mesto u komunikaciji antičkih stanovnika požeškog kraja. U prilog ovoj konstataciji su nalazi krstastih lukovičastih fibula sa srebrnim aplikacijama sa Munjskog brda, nalaz staklenog suda iz Duhovog Dola iz Kalenića, sitna plastika iz Visibabe sa prestavama Satira i Selena, koji sigurno nisu produkt domaćih radionica, već su donošeni sa strane. Njima pridodajemo nalaze dveju kameja od poludragih kamenova; prva sa prestavom imperatora Gete potiče iz nepoznatog nalazišta, dok je druga, sa prestavom Serapisa i Izide, iz Zarožja.
Nekoliko dominantnih pozicija severno od Požege prema Kosjeriću, kao što su: Subjel, Kičer-Gradac u Paramunu, Zlostup iznad Kosjerića; južno: Šengoljska Gradina, Drežnička Gradina, Svračkovska Gradina, Grad Lopaš…, bili su u funkciji kontrole i zatvaranja značajnih komunikacija na širem prostoru municipijuma Malvesatijuma i zaštite njegovih stanovnika, prestavljajući istovremeno i poslednje pribežište, punkt odsudne odbrane protiv pljačkaških pohoda plemena s one strane dunavskog limesa.
Na osvom stepenu istraženosti može se zaključiti da postoje dva oblika sahranjivanja. Jedno je inhumacija, registrovana na kasnoantičkoj nekropoli Munjsko brdo kod Prilipca, a drugi je incineracija (spaljivanje), ako je suditi po nalazu urne na lokalitetu Blaškovina. Međutim, to su nedovoljni podaci koji bi ukazali na predominantnost jednog ili drugog načina sahranjivanja, kao i etničko određenje onih koji su upražnjavali jedan ili drugi obred. Možda, sledeća konstatacija koja se odnosi na neka ranija vremena može se prihvatiti kao zakonitost u ponašanju populacije: “Pojava spaljenih pokojnika… vezana je uvek za periode velikih potresa u kulturi jedne oblasti, i nije određena hronološkim momentom, već revolucijama u privrednom, društvenom ili kulturnom smislu… Trajanje perioda u kome se spaljuju pokojnici zavisno je od vremena potrebnog da se kriza prebrodi, t.j. da se starije kulture prilagode novim uslovima.”
Svedočanstvo o duhovnom životu su bili nadgrobni spomenici u primarnoj ili sekundarnoj upotrebi. Zastupljena su božanstva koja bi po svojim određenim atributima pripadala panteonu lokalnog življa, nadživeši period rimske pacifikacije, u kojoj su ljudi dobijali rimska kogonomena, stičući rimsko građansko pravo, dok njihovi bogovi dobijali rimska imena. No, ipak, zbog pojedinih spomenika “iz okoline Užica”, može se govoriti o prisutnom kultu plodnosti, pašnjaka i šuma, božanstvu koje je dobilo svoj rimski pandan – Silvena. Njegova ikonografska prestava, nejasna, doprla je do nas u redukovanim oblicima saglasno duhu vremena kada je nastala. Poznata je prema jednom manjem reljefu sa nepoznatog nalazišta, koji se nalazi u užičkom Muzeju i kao da sebe sažima ikonografske šeme Pana i Silvana. Silvan je predstavljen u celoj figuri sa licem obraslom u kosu i bradu, snažno razvijenog tela sa kozijim nogama i kozijim rogovima na glavi. U podiognutoj levoj ruci drži panovu frulu, dok mu je desna opuštena pored tela – levo i desno od njega propinju se koze.
Polemična je predstava mladića sa frigijskom kapom na glavi, oslonjenog na pedum – pastirski štap, odevenog u himation, obično predstavljen na bočnim stranicama cipusa. Jedni u njemu vide Atisa u žalosti (Atis funerarius) ali, da se prestavlja u paru relativna su razmišljanja da se ova ikonografska šema primenjivala kao relikt kulta orjentalnog porekla posvećenog bogu Mitri. To su dva Mitrina pratioca Pates i Kotopates. Srodan Atisovom i mitrinom kultu je kult Serapisa i Izide. O njemu nedvosmisleno svedoči nalaz geme iz Zarožja. Međutim pojava lavova u obliku slobodnih skulptura u kamenu, tumači se kao ostatak reminiscencije na kult Srerapisa. Osim Podrinja i plimlja, ovaj tip spomenika se javlja u užičkom kraju oko Požege.
Kroz votivne i nadgrobne epigrafske spomenike spoznaju se: etička pripadnost dekadenata, kao i socijalni status. Najočigledniji primer imamo na pomenutim spomenicima iz Tubića i Misailovine kod Rudog, iz čijih natpisa saznajemo da je reč o istom čoveku, koji je svojevremeno obavljao važne funkcije između ostalih i u municipijumu Malvesatijumu. Utvrđeno je da je reč o romanizovanom domorodačkom stanovništvu; reč je o ljudima koji su kroz dobijanje rimskog građanskog prava sve više ulazili u rimsku vojnu i civilnu službu. Stičući određen čin, položaj i dostojanstvo, oni su se uključivali u unutrašnju politiku imperije i u njenim odsudnim trenutcima, tokom III veka, imali su značajnog udela čestim prevratima, čija je posledica veliki broj rimskih careva poreklom sa balkanskih prostora, među kojima, sigurno, najznačajnije mesto zauzimaju: Dioklecijan, Konstantin Veliki, Justinijan i dr.”
Rimski istoričar Plinije kada govori o stanovništvu Gornje Mezije (Užički kraj je bio u tom području), piše ovim redom, polazeći sa juga: Dardeni, Celegeri, Tribali, Timahi, Mezi. Ovo se slaže u potpunosti sa lokacijom Celegri u predelu Ivanjice. Ovaj predeo je deo provincije Dalmacije, a ne gornje Mezije.
U selu Erčegama i Prilikama, pa na brdu Gradini, kod mesta zvanog Klisura, u selima Čovdinu, Vrbovcu i Šareniku, nađeni su ostaci rimske kulture. U samom Arilju otkriveno je nekoliko rimskih spomenika s natpisima.
Rimljani su stigli i do Nove Varoši dolinom reke Lima. Ostaci su nađeni u selima Rutoši, Radoinji, Akmačićima, Bukoviku, i na mestu zvanom Puljci, pokraj samoga Uvca. Najveće naselje je bilo u Radojinji. Narodno predanje kaže da je tu bio “grčki grad”. Radojinja se nalazi u maloj, ali plodnoj dolini, okruženoj strmim krševitim brežuljcima. Oko seoske kapele nalazi se staro goblje, gde je najviše ostataka rimskih spomeneka. Mnogo ih je odneseno za gradnju obližnjih kuća… U blizini je selo Rutoši, gde je u blizini škole bilo rimsko groblje. Na groblju u selu Akmačićima, na mestu zvanom Lisičjak, vire iz zemlje dve vaze… U pustom usamljenom kraju, koji sa svih strana opkružuju goli visoki bregovi, na mestu zvanom Puljci, po dnu kojeg teče reka Uvac, leže dva rimska spomenika. To znači da je u doba Rimljana ovaj deo užičkoga kraja bio naseljen.“
