Kroz svoju dugu istoriju Užice je bilo keltsko, rimsko odnosno vizantijsko, srpsko, tursko i na kraju opet srpsko. Ljudi su na prostoru današnjeg užičkog kraja živeli još u neolitu (5.500 g.p.n.e.). Naselje uz reku Đetinju staro je oko 20 vekova. Prvi put pomenuto je pod imenom Užice, kažu istoričari, u pisanim dokumentima dubrovačke kancelarije pominje se 1329. godine. Neki istoričari prepoznaju Užice u Povelji vizantijskog cara Vasilija II iz 1020. godine, gde se u spisku mesta Beogradske episkopije pominje naselje pod nazivom Omcon.
Užice se zvalo za vreme Kelta Kapedunum i bilo pod rimskom Vlašću. Municipium Kapedunum, iako manji grad, imao je važnu ulogu u rimskoj provinciji Dalmaciji. Naziv mesta potkrepljuje tvrdnje da je naselje svakako postojalo pre dolaska Rimljana na ove prostore. Tokom prvog milenijuma pre Hrista, keltskim jezicima govorilo se delom Evrope, od Biskajskog zalieva u Španiji i Severnog mora, sve do Rajne i niz Dunav do Crnoga mora i gornjega dela Balkanskog poluostrva. Šta bi Kapedunum značilo na keltskom, najpre njegovom galskom verzijom kojom se ovde govorilo? Najverovatnije da je nešto popunjeno, naseljeno… Nije još naučno dokazano da li su Kapedunum osnovali Skordisci, keltsko pleme, koje je naseljavalo ove prostore još od 3. veka p.n.e. Moje je mišljenje da je razlog nezainteresovanost srpskih istoričara najpre novijih generacija. Mnogi drugi iz okruženja su potvrdili da je ovaj prostor bio naseljen Keltima.
Pleme Skordisci je imalo ratnike, druide i ratare. Ratnici sa veoma dobrim oružjem su pripadali aristokratiji. U društvenoj organizaciji izdvaja se sveštenički stalež druida. Druidi su bili svešteničko društvo mudraca ili proroka koji su, osim što su podučavali mladež, mogli da donose i presude u sporovima među odraslima. Oni su imali javnu ulogu u zajednici i za to su bili nagrađivani.
Iz rimskog perioda ovde su pronađeni tragovi razvijenih naselja sa mešovitim stanovništvom. Rimljani su počeli da prodiru na prostor Balkanskog poluostrva 229 godine pre nove ere. Nekada uspešno, nekada tragično po njih, sve do 33 godine pre nove ere. Kada su Oktavijanove Legije izbile na reku Savu i Dunav, a onda malo, pomalo, uz stalna pomirenja sa pokorenim plemenima, vodeći takvu opreznu politiku, polako su vršili romanizaciju koja nije bila tako uspešna u užičkom kraju kao na drugim mestima. Rimljani su u velikoj meri iskorišćavali rudno blago na području današnje Srbije i Bosne. Stanovništvo se bavilo zemljoradnjom i stočarstvom. Prvenstveno su se gajile ovce i koze. Bavili su se i raznim zanatima, trgovinom, radili na izgradnji puteva zajedno sa rimskim legionarima, najpre radi vojnih, ali i ekonomskih potreba.
Stari Rimljani su izgradili više od 400.000 kilometara puteva, od čega je čak 80.500 bilo popločano kamenjem. A najveći deo tih puteva bio je prav kao prut, sa što je manje moguće krivina…Tu se osnivaju različita naselja, pa i gradovi koji koriste različite povlastice. To su bile takozvane municipije, tj. slobodni gradovi sa samoupravom.
Rimska municipija je imala potpunu opštinsku samoupravu, sa opštinskim odborom na čelu i drugim opštinskim činovnicima. Najviše ih je formirano u drugom veku naše ere. U poređenju sa nekim drugim delovima, Zapadna Srbija je siromašna rimskim spomenicima, ali užički kraj je izuzetak. U njemu su nađeni ostaci starih varoši, tvrđava, hramova, nadgobnih spomenika, oltara, nakita, alata, novca… U ovom kraju pominju se tri municipije Cap… (Kapedunum) Užice, Malvikum, kod sela Visibabe, kraj Požege i Cel kod današnje Ivanjice. Duž rimskih puteva na visovima koji su dominirali građeni su kastelumi tvrđave osmatračnice, uz puteve dizana su naselja, u kojima je stanovništvo bilo mešovito. Užička tvrđava je građena u srednjem veku na temeljima rimskog kasteluma.
Padom gradova i tvrđava na Dunavu u ruke Avara uništena je severna granica carstva kao odbrambeni sistem i put na jug je postao slobodan. Avari su samo pljačkali Balkan, nisu planirali da ostanu tu zauvek. Tako su krajem 6. veka Rimske tvrđave i naselja na starom gornjomezijskom limesu bili razoreni od Avara. Razaranje je praćeno raseljavanjem. stanovništva i prodajom u roblje. U sledećem veku to će olakšati naseljavanje Slovena na Balkansko poluostrvo. Neki gradovi se i posle toga spominju, početkom 7 veka. Kasnije im se gubi svaki trag za izvesno vreme, a zatim se mnoga od njih pojavljuju sa slovenskim imenima, što je slučaj i sa Kapedunumom.
O sudbini poslednjeg rimskog stanovništva na području Srbije ne zna se ništa. U nekim kastelumima – tvrđavama iz rimskog vremena našli su prvo utočište slovenski doseljenici što je najverovatnije slučaj i sa užičkom tvrđavom, što bi možda ukazivalo na kontinuitet između antičkih i srednjovekovnih naselja.
Ovo je bio samo uvod u srednjovekovno pripovedanje da znamo da se ovde nismo stvorili niotkuda. U delu srednjovekovnog pripovedanja bavićemo nekim bitnim likovima najviše iz nemanjićkog vremena ali najviše o životu u užičkom kraju u to vreme.
Knez Časlav Klonimirović je prvi vladar koji je prostor gde se nalazi Užice uvrstio u srpsku državu. Vladao jr Srbijom tokom druge četvrtine 10. veka. On je poslednji poznati vladar iz dinastije Vlastimirovića, koja je Srbe dovela na Balkansko poluostrvo i jedan od njenih najznačajnijih predstavnika. Bugarski car Simeon umire 927., što izaziva veliki obrt na Balkanu. Simeona nasleđuje njegov sin Petar koji je u poređenju sa svojim ocem bio samo bleda senka, doduše u poređenju sa Simeonom koji je bio gospodar Balkana mnogi bi bili samo senke, ali pravu promenu izaziva činjenica da je bio pod uticajem vizantijskog cara tako da Vizantija ponovo postaje najjača sila na Balkanu. Posle smrti cara Simeuna knez Časlav uspeva da prebegne iz Bugarske u Srbiju. Stanje koje je tu zatekao bilo je, po pričanju tadašnjih pisaca, u najmanju ruku očajno. Priča se da je u celoj Srbiji bilo samo pedesetak lovaca bez žena i dece. U ovakav podatak je teško poverovati, tako da je verovatno u Dostinici i njenoj bližoj okolini zatekao samo pedesetak lovaca bez žena i dece. Časlav je po preuzimanju vlasti priznao vrhovnu vlast vizantijskog cara i zatražio od njega zaštitu. Kada se obezbedio od potencijalnih napada iz inostranstva posvetio se obnovi i učvršćivanju Srbije. Ipak smrt Velikog Župana Časlava Klonimirovića, oko 950. godine je bila tragična. U iznenadnom noćnom napadu na srpski logor, Mađari su zarobili Časlava i sve njegove srodnike. Zavezane su im noge i ruke, nakon čega su živi bačeni u reku Savu.
U srednjovekovnoj Srbiji, za vreme dinastije Nemanjića (12-14 veka), u užičkom kraju su poznate velikaške porodice Rastislalića, Vojinovića i Altomanovića. Porodica Rastislalića nestala je u sukobima između kneza Lazara i župana Nikole Altomanovića. Vojinovići su bili srpska vlastelinska porodica koja je tokom 1. veka igrala značajnu ulogu u Nemanjićkoj Srbiji, pogotovo nakon smrti cara Dušana (kralj 1331—1346, car 1346—1355), kada su tokom raspada srpskog carstva njeni predstavnici veliki vojvoda Vojislav Vojinović (oko 1355—1363), a potom i njegov bratanac Nikola Altomanović (1366—1373) bili najjače velmože u Srbiji.
Oblast kojom je gospodario Vojislav Vojinović prostirala se od Rudnika do Dubrovnika, obuhvatajući Podrinje, Užice, Sjenicu, Polimlje, Hercegovinu i Konavlje, a car Uroš ga je još podario i titulom kneza zahumskog. Kažu da su predci vožda Karađorđa potiču od Vojinovića. Posle smrti Vojislava, koji je umro od kuge, Nikola Altomanović je postao najmoćniji velikaš u Srpskom carstvu. Učestvovao je otimanju teritorije koje su se nalazile u susedstvu njegove države. Držao čitav sliv Drine uključujući i njen donji tok.
O ratu Tvrtka Kotromanića i Lazara Hrebeljanovića protiv Nikole Altomanovića najviše podataka ostavio je Mavro Orbin. Prema Orbinu, Altomanović je na jednom sastanku pokušao da ubije moravskog kneza Lazara koji je, razljućen, pozvao ugarskog kralja i bosanskog bana u rat protiv župana Altomanovića. Ugarski kralj posla Lazaru, pod Nikolom Gorjanskim, 1000 kopljanika, a bosanski ban lično dođe sa svojom vojskom. Združeni, oni prodreše u Nikoline zemlje i staviše sve pod mač i oganj. Altomanović se povlačio ka primorju. Obrad Zorka, upravnik njegovog Klobuka nije mu otvorio vrata. Nije primljen ni u Trebinju ni u Konavlima. U Dubrovnik nije smeo bežati. Vratio se nazad u svoj grad Užice gde ga je Lazar opseo sa celom svojom vojskom. Nikola je zarobljen i predat na čuvanje Stefanu Musiću. Ovaj mu, sa potajnim pristankom kneza Lazara, iskopa oči. Oslepljivanjem je Nikola fizički onesposobljen za viteški zanat. Izgleda da je živeo sve do kraja 14. veka. U tom slučaju je pola života proveo slep. S obzirom na njegov temperament, gora ga sudbina nije mogla snaći. Nikola Altomanović nije imao dece. Njagovom smrću ugasila se loza porodice Vojinović. Stari Užičani su govorili da je sahranjen u Užicu na mestu gde je danas Saborna crkva Svetoga Đorđa.
A kako je izgledao Užički kraj za vreme dinastije Nemanjića i kako se u njemu i u Srbiji živelo? Godina 1166. kada je letopisac Vilhelm Tirski opisivao srpsku zemlju opisao je i užički kraj kao veoma brdovit kraj sa mnogim klancima u kojoj je narod veoma bogat sa medom i voskom. Tada je na srpski presto posredstvom Vizantije, došao je Stevan Nemanja, osnivač snažne države sjajne prošlosti. Kao veliki župan sa sedištem u Rasu, prvoj srpskoj prestonici, Nemanja je upravljao feudalnom državom koju su predstavljali velika i mala vlastela.
Za Srbe i Srpkinje srednjeg veka Užicu govorilo se da su bili jako lepi ljudi duge kose i brade sa pravilnim crtama lica, mešavina Slovena, Ilira, Romana i Grka. Obični sebri ili danas seljaci, bili su najbrojniji stalež u staroj Srbiji, koji je bio pokoran vladaru, vlasteli i crkvi. Taj običan seljak nije imao pravo na ličnu imovinu. Živeli su u planinsikim selima, oko gradskih utvrđenja i reka, kao u Užicu, oko rudnika, manastira.
Za vreme vladavine kneza Lazara postojala je i grupa slobodnih seljaka, Baštinaca, koja je imala pravo da nasledi imovinu, ali su i oni bili podjednako siromašni i zavisili od vlastele, kao i sebri. Živeli su u drvenim kolibama, koje su podizali oko tvrđava, rudnika. U selima u drvenim kolibama koje su bile pokrivene slamom. U kršovitim predelima kuće su bile podizane od kamena, bez kreča.
Središte kuće bilo je ognjište, koje se razvilo u kultno mesto. Pored njega se spavalo, grejalo, pekao se hleb i spremala jela. Oko ognjišta se okupljala cela porodica, pa se pored plamena razgovaralo, dogovaralo o budućim poslovima, deci su se tu pričale priče, igrale zagonetke, prenosili istorijski događaji i legende, učile se kućne veštine.
Velika pažnja je bila posvećena izgradnji ognjišta. Bilo da je okruglo, elipsasto ili četvrtasto, gradilo se uvek i svuda po tačno određenim proporcijama i na posebne načine koji su prenošeni sa kolena na koleno. Velika pažnja se posvećivala i materijalu, pa onoga čega nije bilo u prirodi, vešti sebri su deljali, tesali i mesili u opeku.
Nigde kao kod Srba se nije toliko pažnje posvećivalo kuhinji. U selima taj deo kuće je nazivan kućom, a samo u gradovima kujnom. Uvek se jelo za stolom koji je bio pokriven stonom prostirkom. Oko stola se sedelo na klupama, tronošcima ili stolicama. Posuđe u kome se kuvalo i iz koga se jelo bilo je zemljano i drveno. U bogatijim kućama moglo se ponekad naći i bakarno posuđe, ali je ono strogo bilo čuvano za specijalne prilike: slave, praznike, venčanja.
Veština izrade posuđa za kuvanje je bilo u užičkom kraju jako razvijeno. Na vrelom ognjištu ono je imalo sve osobine ekspres lonca. Nadaleko su bili poznati majstori koji su pravili zemljano posuđe u kojima se brzo kuvalo ukusno meso. Ta veština se zadržala i do današnjih dana u užičkom selu Zlakusa.
Vlastela u doba Nemanjića živela je u brvnarama, Čak i kod cara Dušana, kad dolazi Kantakuzin kod njega, dvor je bio od drveta. I u ostatku Evrope je bilo tako. Tako se živelo tada. Kod Uroša Prvog, kad je dolazilo vizantijsko poslanstvo povodom udaje njihove princeze, živelo se skromno. Tek kasnije, Milutin kad je krenuo prema Vizantiji i počeo osvajati vizantijske teritorije, odjednom oni dobijaju i bogatstvo, sto godina posle Nemanje.
U užičkom gradu gospodari su bili Vojinovići kasnije Nikola Altomanović. Tvrđava kao da je iznikla iz reke Đetinje. Polukružna kula sa četvrtastim tornjićem nastavljala se na vijugavi zid uz brdo, sve do srednjeg dela grada u obliku pravougaonika. Na tom ravnom i velikim kamenim pločama obloženom platou, bile su zgrade za boravak ljudi i staje za konje. Tri kule branile su pristup s polja. Na najuzvišenijem delu grada bila je šestospratna bastionska kula, zaostala iz rimskog vremena, a pored nje branič-kula. Prostrano dvorište bilo je potpuno ravno. Široke stepenice vodile su u dvor sa četiri povelike odaje izgrađene od drvrta. Druge stepenice bile su u blizini staja i služile kao sporedni ulaz za poslugu, koja je poslovala u kuhinji. Niz treće stepenice silazilo se u podrume, gde su bile magaze za smeštaj hrane, dva bunara i nekoliko tamnica, u koje su bacani sebri pohvatani kao begunci, ili sužnji od kojih se mogao očekivati otkup. Sve te odaje bile su duž jednog prostranog hodnika, koji se završavao ćumezom sa rešetkastim prozorom okrenutim prema reci. Tu su bila i hrastova vrata, okovana čavlima sa spoljne strane. Ta vrata dobro je držala greda prevodnica sa unutrašnje strane.
Srednjovekovno naselje oko užičkog grada, tvrđave je nastalo tokom 11. veka, u vreme ekspanzije poljoprivrede. Bilo je to naselje u dolini Đetinje ispod tvrđave u kome je dominirala crkva Ružica. Koju su Vojinovići adaptirali od nekadašnjeg rimskog hrama Jupiteru. Bilo je to naselje sa kućama u središtu raskršća rimskih puteva koji su prekoostala na malom prostoru bez pravilnog rasporeda objekata. Tadašnji stanovnici Užica uz reku Đetinju su imali uske bašte i njivice gde su sadili poljorivredne proizvode. Zvali su ih “Uzice” po čemu je i samo naselje tokom vremena dobilo ime Užice.
Uz tadašnje Užice bila su planinska sela sa grupicama kuća – zaseoci sa rasutim grupacijama od nekoliko kuća. Planinske kuće uglavnom su podizane na padinama dok su ravniji delovi ostavljani za poljoprivrednu proizvodnju. Jedna seljačka porodica posedovala je kuću sa okućnicom (bašta i povrtnjak) i obradivo zemljište do najviše 4 ha površine. Javnu imovinu činile su livade za napasanje stoke, šume i vodenice. Za ovu društvenu kategoriju nije postojala mogućnost da promene svoj status ili da samovoljno napuste selo. Zemljoradnici su činili najbrojniji deo ruralne populacije u srednjovekovnoj Srbiji.
Na prostoru današnjeg Zlatibora bila su stočarska naselja, zajednice koje su prate stada u potrazi za ispašom. Zbog takvog načina stočarenja, vlasi su bili u stalnom pokretu pošto je stoka za vreme letnjih meseci terana na ispašu na planinske pašnjake gde su živeli u privremenim planinskim katunima. To su zapravo bile skupine jedne šire porodice sa oko 30 do 40 članova. Jedan deo vremena koristili su i za spremanje poznatog svežeg ili sušenog sira. Stočari su bili u obavezi da daju deo proizvoda, da obavljaju prevoz konjima ili da služe u vojsci.
U vreme Kelta mesto gde je užička tvrđava bila je samo drvena nastrešćica, dolaskom Rimljana napravljen je kastelum kula sa koje su legionary kontrolisali puteve i most za koji su Užičani mnogo kasnije govorili “Đulajića most” po čoveku koji ga je koji ga je dolaskom Turaka obnovio. Most je bio čvrst. Đulić je kopirao način rimske gradnje. Užičani su ga oduvek smatrali večnim, neuništivim. Užički hronolog Miladin Radović kaže: “Bog zna kad je građan”. A kako i ne bi, dok su gledali kako je sve oko njih prolazno, samo je on ostajao uvek isti. Stajao je tu dva milenijuma. Pa zar to nije večnost? To je most oko koga je nastao i razvijao se i srednjovekovni grad – generacije Užičana, Srba muslimanske i pravoslavne vere, rasli su s mostom, divili se tom graditeljskom čudu, koje je Đulić popravio u korisnu javu. I jedni i drugi, i pravoslavci i muslimani, kažu stari dokumenti i istoričari, obožavali su svoj grad. Glavne svetinje su im bile reka Đetinja i dva mosta nad njom. Đulajića, kojim se išlo direktno prema kastelumu i kasnije izgrađen Kaspčića most.
Najveći deo stanovništva živeo je po selima i obrađivao zemlju. Kuće seljaka bile su male. Bilo je zabranjeno da se zidaju od čvrstog materijala, građene su od drveta, pokrivene slamom i delom ukopane u zemlju. Raštrkane po voćnjacima i vinogradima, kuće su obično građene od jedne prostorije sa postavljenim ognjištem i verigama u sredini odaje. Prema nekim dubrovačkim podacima ukućani su svoje stvari čuvali u torbama. Kod uobičajenog popisa prilikom požara, ili razbojništva, pronađen je med čuvan u mešini od jareće kože. Imale su najčešće samo jednu prostoriju.
Za osvetljenje seoskih kuća u užičkom kraju upotrebljavao se luč. Luč je drvo četinara, najčešće crnog bora, dobro natopljeno smolom. Gori znatno duže u odnosu na drugo drvo, daje jasan plamen i ispušta prijatan miris smole. Najčešće se uzima iz donjih delova stabla ili panja. Stalnim dubljenjem debla, biljka luči smolu kao reakciju na povrede i time natapa površinske slojeve drveta koji se onda skidaju.
Glavno mesto u kući zauzimalo je ognjište ili peć gde se okupljala cela porodica. Ognjište se nalazilo u uglu ili na sredini kuće, a iznad njega je visio kotao gde se pripremala hrana. Seoske kuće bile su skromno opremljene. Nameštaj je bio jednostavan, kao i posuđe od drveta i gline. Sebri su sami pravili skoro sve što im je bilo potrebno. Odeću su žene radila od lana, konoplje i vune, same tkale, šile, plele i vezle.
Užički sebri su gajili razne vrste žitarica, voća i povrća. Pored toga, u ishrani su koristili sir, raznovrsno meso i mnogo ribe. Pili su vino, pivo i medovinu. Medovina je jedno od najstarijih alkoholnih pića koje je čovek otkrio. Med je bio lako dostupan u prirodi. Koristio se za ishranu, a vremenom se dodavao raznim napicima. Tako je nastala i medovina. U užičkom planinskom kraju vekovima se pripremala vodnjika lekoviti napitak od kleke, krušaka takša, jabuka, šipuraka i vode. Omiljeno “zimsko piće” gorštaka, nekada su ovde doneli stari Sloveni, a ovaj napitak čudesne snage, smatra se i danas lekom bez premca u vreme jakih prehlada i gripa kao i lekom protiv mamurluka.
Za moćne i bogate plemiće radili su sluge, zemljoradnici i stočari. Velikaši su živeli u prostranim dvorcima koji su, velikim deloom bili brvnare, kasnije su dograđivani veći delovi od kamena. Dvorci su bili raskošno opremljeni. Nameštaj je bio izrađen od drveta i ukrašen urezanim šarama. Za osvetljenje su koristili voštane sveće.
Njihova odeća bila je od skupocenih tkanina, najviše od svile i somota. Bogato je bila ukrašena raskošnim vezom i vrednim kamenjem. Omiljeni ukrasi muške odeće bili su ogrtač i skupoceni pojas. Žene i devojke nosile su raznovrstan i dragocen nakit od srebra, zlata i vrednog kamenja. Posuđe i pribor za jelo bili su od srebra i vrednih metala, ponekad i sa pozlatom.
Ratovanje je bilo glavno zanimanje velikaša. Na poziv vladara, oni su morali da se opreme i krenu u rat, u odbranu države ili u osvajanja. Sakupljanje vojske trajalo je nekoliko meseci i uglavnom je počinjalo slanjem glasnika u kasnu jesen ili zimu. Dok bi on stigao do vlastelina, a ovaj se ogranizovao, spremio i stigao, taman je dolazilo lepo i suvo vreme. Do dogovorenog dana svi su trebali da dođu na zborno mesto (uglavnom kod većeg ili glavnog grada).
Još jedan razlog za ratovanje u toplim mesecima bili su putevi. Od rimskog doba ostalo ih je malo (najčuveniji u Srbiji bio je Carigradski drum koji se u velikoj meri poklapa sa današnjim auto-putem Beograd-Niš, a od Niša kad bugarskoj granici). Ostali putevi su u stvari bile staze utabane konjskim kopitima i kolotrazima volovskih kola, a u kišnoj sezoni oni su bili gotovo neprohodni.
Brojna snaga srpske vojske bila je pristojna za ovaj deo Evrope. Oko 20.000 boraca bio je maksimum Srbije Nemanjića do vremena kralja Milutina i nakon propasti Srpskog carstva (posle stradanja braće Mrnjavčevića na Marici). Engleski istoričar Stiven Ransiman je smatrao da je u vreme cara Stefana Dušana (1355-1371) Srbija mogla da okupi do 40.000 vojnika i da je brojnošću svoje vojske bila među najmoćnijim zemljama ne samo u Jugoistočnoj Evropi, već i u velikom delu kontinenta.
Zidine gradskih utvrđenja napadane su raznim bacačkim spravama, koje su na znatno rastojanje izbacivale tešku đulad. Za juriš na zidine korišćeni su pokretni drveni tornjevi, sa čijih se platformi vršio napad na kruništa zidova, a za provaljivanje vratnica na utvrđenjima služili su tzv. ovnovi — gre- de sa gvožđem oklopljenim vrhom, kojim se udaralo u drvene gradske kapije. U napadu na gradove vizantijska vojska imala je neuporedivo veće iskustvo od srpske. Vremenom su Srbi očigledno savladali tu ratnu veštinu. jer se drugačije ne može objasniti kako je Stefan Nemanja za kratko vreme osvojio i porušio čitav niz utvrđenih vizantijskih gradova.
Bogato ukrašeni skupoceni mačevi bili su dostupni samo najimućnijoj vlasteli. Za borbu izbliza i na rastojanju korišćeno je i koplje. Bilo ih je različitih veličina – kraća od jednog metra služila su za bacanje, dok je pešadija imala posebna koplja, za pola metra viša od vojnika (duža od dva metra), dok su konjička bila još duža. U borbi protiv ratnika u oklopu bile su efikasne okovane bojne palice sa metalnim perima i žlebovima. U snažnim rukama udarac bojnom palicom razbijao je svaki šlem ili oklop, lomio ruku u oklopu i otvarao mesto kroz koje može da prodre mač.
Za odbranu su, pored štitova, ratnici nosili razne oklope, koji su štitili glavu, vrat, grudi, ruke, šake i noge. Na glavi se najčešće nosio šlem. Šlemovi su imali raznovrsne oblike, neki su čak podsećali na šešir, pa su tako i nazivani. Delovi oklopa izrađivani su od pletiva metalnih verižica, poznatih u starom srpskom rečniku kao brnije. Bilo je i oklopa od kože ojačane metalnim verižicama ili pločicama. Oklop koji štiti celo telo bio je težak, zamarao je i ratnika i konja. Zato su ga navlačili neposredno pred bitku, uz neophodnu pomoć sa strane.
Bogata vlastela i vladari voleli su ukrašene oklope. Pored oklopa za ljude postojali su i delovi oklopa za zaštitu bojnih konja.
Kopljanici nisu smatrani elitnim jedinicama u Srednjem veku. Srpska varijanta ovih ratnika bila je opremljena dugim štitovima i kopljima dveju dužina. Kratka su bila za bacanje, a srednje duga (nešto duža od visine pešaka) za “udaranje po dušmanima”.
Drugi tip oružja korišćen u Srednjem veku bila su streljačka oružja. Luk i strela korišćeni su celim ovim dobom i srpski streličari bili su poznati kao veoma precizni. Neretko su koristili i otrovne strele koje su umakane u sok jedića. U kasnijem periodu u Srbiji su stigli i samostreli, ali ih nije bilo puno jer su mnogo koštali.
Treće oružje je ujedno i najsnažnija asocijacija na Srednji vek je mač, najubojitije oružje za borbu izbliza, simbol srednjovekovnog viteštva. Zavisno od veličine, mačem se borilo jednom ili dvema rukama. Korice mačeva su ponekad ukrašavane srebrom ili zlatom, biserima i dragim ili poludragim kamenjem. Na prostor srednjovekovne Srbije ovakvo oružje je moglo stići na više načina. Već od početka vladavine, kralj a kasnije i car Dušan započinje ozbiljnu reformu vojnog sistema i naoružanja u Srbiji, modernizujući ih po uzoru na vojske zapadne Evrope. Pored novih tipova odbrambene opreme, kao što je oklop tipa korača i šlem tipa barbuta, kao glavno ofanzivno oružje uvodi se dugi mač. Od vremena cara Dušana, u Srbiju dolaze majstori koji prave novi tip oružja. Od 1341. do 1349. godine uvezeno je na stotine komada različitih delova oklopa, štitova i mačeva. Verovatno je veliki broj oružja došao i sa nemačkim najamnicima koji su boravili na dvoru cara Dušana.
Jedno od nauboitijih srednjovekovnih oružja bio je “Srpski mač”, pravi viteški dvoručnjak čije su osnovne specifičnosti dvoseklo sečivo, četvrtasta jabuka i nakrsnica izvijena u obliku latiničnog slova “S”, koji se odmah pokazao kao vrlo uspešan u praksi naročito protiv sablji koje bi se lako zaglavile u nakrsnicu zbog s oblika. To mu je bila najbolja preporuka da postane tražen daleko izvan granica tadašnje Srbije.
Istraživanja ukazuju da je ovakav mač počeo da se kuje u Srpskom carstvu još za vreme cara Dušana. Kasnije se u izvorima iz 15. i 16. veka pominje kao “spade schiavonesche” i u to vreme se proizvodi u Veneciji. Međutim, prema izvorima iz Dubrovačkog arhiva, prvo pominjanje ovog mača nalazimo u testamentu tada najvećeg dubrovačkog kovača Dobriča Bunisalića iz 1391. godine. Dobrič u svojoj zaostavštini pominje “dva mača skjavoneska tj. srpska, jer se u Dubrovniku, tokom srednjeg veka, izraz “Sklavonia označavao isključivo srednjovekovnu Srbiju. Takođe, najstariji primerci ovog mača nisu pronađeni u Dubrovniku, Veneciji ili bilo gde drugde u Evropi, već su pronađeni u Srbiji.
Najstariji primerci srpskog mača datiraju iz druge polovine 14. veka. Bilo je potrebno da protekne određeno vreme od kada je počela masovna proizvodnja ovih mačeva, dok nisu postali dovoljno poznati i dobili svoje ime koje je stiglo u Dubrovnik i koje je zabeleženo 1391. godine. Sa priličnom sigurnošću se može tvrditi da je srpski mač bio u upotrebi u srpskoj vojsci i pre Maričke i Kosovske bitke.
Srpski mač se pokazao kao izuzetno efikasn u borbi protiv sablje, kakve su imali turski osvajači. Zato se popularnost srpskog mača širila najviše tamo gde se koristio protiv tadašnjih turskih sablji. U Mađarskoj, tokom 15. veka počinje masovna proizvodnja srpskog mača, koja potiče od srpskih majstora-kovača, koji se sklanjaju na sever od turskih pohoda.
Srpska vojska je u vreme cara Dušana unosila mnoge novine u svoju ratnu taktiku, veštinu, izradu i upotrebu oružja, što se pokazalo izuzetno efikasnim. Uz srpski mač, razvijao se poseban sistem ratovanja koji je podrazumevao postojanje teško oklopljene konjice, a sa taktičke strane, u bojevima se išlo na to da takva konjica juriša na glavnokomandujućeg vladara koji napada srpsku vojsku, pa su tako u bojevima sa Srbima glave gubili jedan bugarski car, turski sultan.
Četvrto je omiljeno oružje Kraljevića Marka je buzdovan. Ubojni topuz imao je pera i žljebove koji su nanosili teške povrede, čak i protivnicima koji su bili oklopljeni u metalnu “odeću” i verižnjače (košulje sačinjene od nizova metalnog prstenja; zvane su i brnijama, od kojih vodi poreklo reč brnjica). Oklopi koji su služili za čuvanje od neprijateljskih uboda i strela bili su teški po nekoliko desetina kilograma, pa su navlačeni tek pred bitku. Kako su uglavnom bili višedelni i na spojevima vezivani, to je ratnik morao da ima pomoć sa strane kako bi se opremio. Ukoliko je pride bio i konjanik, svaki pad sa plemenitog ata mogao je da ga košta glave jer sam da ustane uglavnom nije uspevao.
Vojska je u ratnim pohodima jela kalorijama pun hleb (panforte), sličan današnjoj integralnoj bonžiti, samo mnogo veći i gušći. Ovaj kolač su u Srbiju najverovatnije doneli krstaši, kad su put Svete zemlje prvi put prošli preko srpskih zemalja u 11. veku i odseli u srpskoj prestonici Skadru i okolini. Spravljao se od tucanog badema, lešnika i oraha uz dodatak cimeta, bibera, oraščića, karanfilića, šećera i meda. Imao je rok trajanja od oko pola godine, a da bi mogao da se jede, obično se namakao u vino. Kada su se nedeljama naganjali s neprijateljima po svakakvom terenu i vremenskim prilikama, za gladnu gospodu srpske vitezove, panforte je bio savršena hrana.
Car Dušan „Silni” kako ga danas zovemo, bio je sve ono što je srpska vlastela čekala vekovima – sposoban, hrabar i odlučan. Dao im je priliku da osvajaju, šire se i donose ratni plen. Zato i ne čudi što je najveći broj srpskog plemstva, nezadovoljan popustljivom politikom prema Bugarskoj i Vizantiji, u sukobu Dušana i njegovog oca, tadašnjeg kralja Stefana Dečanskog, stao na stranu mladog kraljevića. Ipak o prvom srpskom caru više saznaćemo kasnije…
Najveći deo stanovništva nemanjićkoj Srbiji nije znao ni da čita, ni da piše. Prve škole nastale su u manastirima, a prvi učitelji bili su monasi. Decu su učili i sveštenici po selima. Pisalo se mastilom i perom na hartiji ili posebno obrađenoj koži.
Ljudi su se zabavljali u slobodno vreme i prilikom raznih svečanosti. Priređivali su gozbe na kojima se, uz jelo i piće, plesalo, sviralo i pevalo. Omiljena zabava bila je igra glumaca. Njihov program bio je raznovrstan: kratke, vesele i šaljive predstave, pevanje uz neki instrument, mađioničarske veštine, pantomima, dresura životinja. Glumci su uveseljavali kako dvorove vladara i velikaša, tako i narod na ulicama.
Jedna od glavnih zabava velikaša bio je lov. Lovili su najradije jelene i srne, a ponekad i zveri, medvede i vukove. Lov je, pored zabave, bio i dobra prilika za vežbanje ratničke veštine. I deca su se zabavljala na svoj način. Obično su oponašala starije. Drvenim mačevima i štapovima igrali su se “rata’”.
Arheologija je pokazala čime se jelo u srednjovekovnoj Srbiji Ovo što vidite na slici je pribor za jelo iz 13. veka, pronađen na arheološkim nalazištima sa područja Sopoćana i Starog Rasa. U pitanju je tanjir od majolike, dvozuba viljuška i nož, koji se čuvaju se u muzeju “Ras” u Novom Pazaru. Noževe s ukrašenim drškama, pozlaćene ili posrebrene viljuške s dva ili tri zupca obezbeđivao je vlastelin-domaćin, a gosti su mahom sami donosili kašike za koje su postojale posebne ukrasne torbice. Na zadnjoj strani tih torbica postojale su i kanije za mali nož kojim su seckali voće i kolače. Sebri su pravli kašike od drveta. Ovo je samo blagi podsetnik za one koji se u popularnoj kulturi sprdaju sa tim da su Srbi na svojim dvorovima jeli viljuškama, dok su ostali na evropskim dvorovima jeli rukama. Kada je reč o pisanim izvorima, najstariji podatak vezan za viljuške u vlasništvu srpskih vladara i vlastele potiče iz prve polovine 15. veka. Reč je o opisu escajga Stjepana Vukčića Kosače (1404–1466), hercega od Svetog Save, koji je bio načinjen od srebra, korala i gorskog kristala.
