Fotografija Starog grada, slike ulje na platnu, koje se nalazi u užičkom Narodnom muzeju. Umetniku, nemačkom zarobljeniku, najverovatnije je bio nadahnuće poznati Kanicov crtež iz 1864. godine. Ja sam izbegao da kačim taj Kanicov crtež u ovom pripovedanju ne zato što je loš, izuzetan je, već zato što sam ga već objavio u pripovedanju o Kanicu i njegovom užičkom putopisu.
Kad se danas iz Užica glavnim putem krene prema Zlatiboru, Šarganu i Mokroj Gori, s desne strane, na vrhu stenovitog grebena, gotovo nadohvat ruke, naziru se ostaci nekad moćne i značajne utvrde. Uređeni su kameni belezi čije je renoviranje započelo 1917. godine. Pre toga su bili obrasli sitnim rastinjem i teško je radoznalom namerniku odgonetnuti kakav je tu, nekad davno, bio grad. Vekovima su se tuda provlačili trgovački karavani, ali tutnjali i vojni pohodi od Vrhbosne, današnjeg Sarajeva, do Beograda i dalje. Istorija o nastanku Užica (ime, po svoj prilici, nastalo po topografskim odlikama mesta jer je tu uska klisura Đetinje okružena strmim visovima ili po uskim njivicama uz reku, “uzicama”) zapreteno je u tami vekova. Zna se da je prvi pouzdan podatak o postojanju naselja pod tim imenom zabeležen u jednom dubrovačkom dokumentu iz 1329. godine. Ne zna se pouzdano ko ga je i kad sagradio. Postoje samo posredni izvori. Za sada prvi podatak koji nedvosmisleno upućuje da je grad, s tri strane okružen dubokom klisurom Đetinje a s četvrte visokom i strmom stenom, postojao još u drugoj polovini 14. veka, istoričari su našli u knjizi objavljenoj mnogo kasnije. Reč je o delu Mavra Orbina „Kraljevstvo Slovena” iz 1601. godine, u kome ovaj učeni Dubrovčanin opisuje sudbinu župana Nikole Altomanovića i pominje Užice kao mesto njegovog tragičnog kraja.
Priča o županu Nikoli umnogome je i priča o početku kraja srednjovekovne Srbije Nemanjića. Nakon sloma vrhovne vlasti poslednjeg cara Uroša, oblast oko Užica pripala je moćnoj porodici Vojinovića, čiji su se posedi pružali od zaleđa Dubrovnika pa sve do Rudnika. Nju je nasledio župan Nikola Altomanović, sinovac velikog župana Vojislava, i posle poraza Mrnjavčevića na Marici, 1371. godine, postao najjači oblasni gospodar na prostoru nekadašnjeg Carstva. „Bio je veliki junak na oružju i spretan, ali drzak, nepostojan u svojim delima i veroloman, lako se laćao oružja i započinjao rat sa svim vladarima, svojim susedima…”
Ali, ni susedi nisu sedeli skrštenih ruku, posebno knez Lazar i bosanski ban Tvrtko, koji su u pomoć pozvali i ugarskog kralja Ludviga. Bežeći pred tolikom silom, župan Nikola uzaludno je tražio utočište u svojim utvrđenim gradovima, poput Klobuka kod Trebinja i Konavla. Na kraju se ulogorio u Užicu, svojoj poslednjoj odbrani, što je povesničarima dokaz da je ovde utvrda već postojala mnogo pre jeseni 1373. godine, čak i da postoji mogućnost da je izgrađena u vreme šestogodišnje vladavine ovog mladog župana. Tada je grad opsednut i napadnut vatrom, po svoj prilici zapaljivim strelama. Branioci su se predali, a do tad silni velmoža Nikola je zarobljen, oslepljen i poslat u manastir da čeka smrt. Grad je pripao knezu Lazaru, ali se o njemu iz tog vremena i vremena njegovih naslednika malo ili gotovo ništa ne zna. Doduše, ima romana istorijskih fikcija u kojima se može stvoriti slika toga vremena. Ostao je i autentični novčić Nikole Altomanovića koji potvrđuje istorijski atentičnost užičkog župana, nađen tokom arheoloških iskopavanja na Starom gradu, što je dalo jednu novu istorijsku dimenziju užičkom gradu. Danas je od njega poznato 13 raznih srebrnih novčića, veoma retki i skupih, na kojima piše “+VЬ HA. BA. BLAGOVERIN ŽOPAIЬ NIKO”.
