Posle pet godina tumaranja po arheologiji, zaboravljenim istorijskim knjigama, raznim prašnjavim nepoznanicama i artifaktima, pre početka pisanja fikcije nadahnute arheologijom, zaključio sam:
U požeškoj dolini uz Đetinju, desetak godina pošto je car Tiberije uspostavio vlast, od rimskog vojnog logora Mal nastade rimska varoš Malvikum. To će za vreme Nerona postati municipija, samoupravna varoš i opština, u kojoj su glavešine birali meštani. To je bio jedan zapovednik municipijalne garde – policije naoružanih građana, koja po potrebi brani varoš. Drugi izabrani se bavio političkom vlašću. Pored toga, Malvikum je bio veoma jako sedište vojničkog dekuriona, pošto je u njemu sve vreme rimske vladavine bilo redovne vojske. Pored jedne kohorte, koja je s vremena na vreme dolazila kao pojačanje, stalni garnizon je sačinjavala jedna pomoćna jedinica, 1000 ljudi. U nju su regrutovani meštani. Ovaj garnizon je imao zadatak da brani od upada varvara drinskom dolinom za Dardaniju i da čuva put sa istoka u rudarsku oblast, koja je carstvu davala ogromne prihode. Ova rudarska oblast se nalazila u neposrednoj blizini, na Drini, a glavna varoš se zvala Domavijom (danas Srebrnica u Bosni). Pored ovoga su čuvali i kontrolisali stanovništvo Malvikuma i okoline, koje nije bilo u statusu rimske kolonije, već je sačuvalo svoja dobra i ranije privilegije…
Zato je jasno što je Malvikum postao municipija, zašto je bio vojni centar, koji se pored vojske od meštana, stalno popunjavao vojskom iz dalekih legija rimskih provincija. Bio je i činovnički centar u kome su vodeći ljudi bili ti koji su rođeni na ovom prostoru. To što mu je glavno božanstvo bio Jupiter Partinski. Tako na primer za vreme Marka Aurelija, kao prvi tribun pominje se Gaj Julije Ruf; 197. godine kao centurion Julije Materno; kao dekurioni Tit Aurelije Marko i Elije Kvintilijan; kao dekurioni pominju se Tit Elije Marcijal i Aurelije Dazije… Svi su oni iz Malvikuma i svi podižu spomenike Jupiteru Partinskom, za sve – što su dobili činove, zvanja, sa tim bogastvo i moć. To potvrđuju mnogi spomenici nađeni u okolini, pa i u samom Užicu. Značaj ovoga rimskoga mesta je za sve pravce – ka Drini, Zapadnoj Moravi, Ibru, Kolubari i dalje prema Savi, Dunavu i Primorju.
Grad Malavikum je bio glavni grad i oblasti čija se teritorija prostire od Drine i dalje do Domavije (Srebrnice), koja je u okolini imala bogate rudnike, pa je kao takva bila, u svoje vreme, u sastavu države srpskoga despota: Stevana Lazarevića i Đurđa Brankovića. U vremenu od 1411. pa do 1463. godine, Srebrnica bejaše jedan put u rukama Ugaraske, tri puta Turske, i nikoliko srpskih velmoža sa obe strane Drine. 1462. godine pada pod tursku vlast, kada je u četvorostoletnom ropstvu njena sudbina bila slična sudbini Užica. Zbog svoga rudnoga bogastva je tako često menjala gospodare, tako da nije čudo što je garnizon rimskog Malavikuma čuvao put koji je sa istoka vodio u tu rudarsku oblast, koja je davala ogromne prihode svojim vlasnicima. Izgradnjom puteva ubrzo je povezan sa većim Viminacijumom, u kome je bila luka na rukavcu Dunava, opet vodenim putem povezana sa Crnim Morem, a carskim drumovima je opet povezan sa Rimom.
Kraj Dunava su se tokom vekova smenjivali brojni narodi. Tu su se ispisivele važne stranice istorije i nestajali u dubini vremena. Malo je prostora na kojima su se dešavali toliki burni događaji, kao što je područje Dunava i reke Mlave, na ataru današnjih sela Stari Kostolac i Drmno. Tri kilometra od mesta Kostolac, deset kilometara od Požarevca i dvadesetak kilometara jugoistočno od Beograda, nalaze se ostaci Viminacijuma, nekadašnjeg rimskog grada i vojnog logora. U blizini su i naselja Tračana, Kelta, Huna, Avara i Slovena, a istorija beleži i postojanje vizantinskog grada Veminakiona, srednjovekovnog Braničeva i mnoge druge naseobine koje i danas kriju plodne oranice ovog dela Srbije.
Na tom prostoru su u poslednje tri decenije dvadesetog veka arheolozi otkrili više od trinaest hiljada nekropola i oko četrdest hiljada raznih predmeta. Mnogi od njih su rariteti, od neprocenjivog značaja za evropsku i svetsku baštinu. Viminacijum je bio grad sa 50 hiljada, stanovnika nastao na samom početku prvog veka pre nove ere, petnestak godina pre dosta manjeg Malvikuma. Bio je glavni grad rimske pokrajne Gornje Mezije. Imao je veoma važnu vojnu i stratešku ulogu. Istovremeno je bio značajan trgovački i zanatski centar, pa se oko njega odvijao veoma važan saobraćaj. Viminacijum je ležao na raskrsnici puteva, koji su povezivali severni deo Balkanskog poluostrva sa ostalim delovima rimske imperije i jedan smer je išao ka jugu, preko cele Gornje Mezije i dalje ka Makedoniji i Grčkoj. Drugi je dolazio iz Panonije i nastavljao duž Dunava sve do Crnoga mora. Viminacijum je sa provincijom Dakijom bio povezan preko susednog logora Lederatea sa Rimom, dok je zapadni put vodio preko Marguma, Singidunuma, do Sirmijuma. Koliko je Viminacijum bio značajan grad govori i podatak da su ga posećivali rimski imperatori Trajan, Hadrijan, Gordijan III, Filip Arabljanin, Trebonije Gal, Hostilijan, Dioklecijan, Konstantin Veliki, Konstancije I, Julijan i mnogi drugi. Rimski Viminacijum je cvetao i širio se sve do dolaska Huna, sredinom petog veka. Vek i po kasnije dolaze i Avari, ali ni njihova najezda nije značila kraj istorije za Viminacijum. Vizantija prelazi u ofanzivu i oko 600. godina naše ere vizantijski car Justinijan okuplja romelisku vojsku i pobeđuje nomade, i podiže potpuno novi grad. Međutim, on nije bio obnovljen na mestu gde su ga podigli Rimljani, što se može zaključiti na osnovu podataka antičkog istoričara Teofila Simokate i najnovijih arheoloških istraživanja, već se nalazilo na današnjim lokalitetima Todića crkva i Svetinja. U rimsko doba, grad se na severu oslanjao na rukavac Dunava, dok su bedemi sa zapadne strane dodirivali reku Mlavu.
Vizantinci su Viminacijum nazvali Viminakion, a njihovi istoričari su ga pominjali kao ostrvo. Ustvari današnje staro korito reke Mlave predstavlja rukavac Dunava iz rimskog i ranovizantinskog perioda. Najnovija istraživanja su otkrila konstrukciju u starom koritu Mlave, baš na mestu gde je otkriveno postojanje rukavca Dunava. Možemo biti sigurni da će arheološka istraživanja pokazati na tom mestu i potvrditi da je tu nekad bila luka. Osim toga se zna da je most povezivao levu i desnu obalu Mlave, a tome ide u prilog današnji topinom mesta – Kameni brod. Istočno od mosta, na desnoj obali, vidljivi su tragovi staroga rimskog puta koji je vodio u naselje. Na osnovu toga može se pretpostaviti da je prostor ispod severnog bedema grada i vojnog logora, poznat kao «Obreševa bara», u rimsko doba bio pristanište brodova.
Viminacijum je bio veliki grad veći od Pompeje. Imao je trgove, hramove, pozorišta, terme, koji će se tokom vremena pojaviti ispod plodnih oranica gde se nalaze. Od svih velikih rimskih evropskih logora na kojima su nastali veliki gradovi, kao što su London, Budimpešta, Beograd, jedino na području koje je zauzimao glavni grad Gornje Mezije, Viminacijum, nema naseljenog mesta. To daje mogućnost arheolozima da u godinama koje dolaze pokažu svetu jednu od rimskih prestonica, njegovu kulturu i način života stanovništva unutar imperije. Kao u slučaju Pompeje i Herkulanuma.
Današnji užički Stari grad u ovo vreme je bio kastelum, kula, može se reći utvrđenje, sa koje je motrila stalna straža na put, koji je od Malvikuma vodio za Bosnu, preko Stapara, Bioske, Kremana i Šargana. Odatle su Rimljani kontrolisali nemirne Kelte, one nepokorne, koji su se povukla iz Kapeduna, prepuštajući ga novodošlim građanima Rimskoga carstva i živeli po staparskim bespućima i na Ponikvama. Ako poštujemo mišljenje starih istoričara, od trvdih i značajnih građevina ovde su, sem kasteluma, postajala i dva kamena mosta, veoma bitna za saobraćaj toga vremena.
Rimljani su uz puteve podigli nova utvrđenja i popravili većinu starih gradina. Na primer, čajetinsku Gradinu su nasledili od predhodnih naroda i prilagodili je svojim potrebama. Oko stare citadele, čak i tokom osamdesetih godina dvadesetog veka, oblika razmera 7 x 7 metara, raspoznavali su se temelji bedema, vešto prilagođeni terenu. Građeni su od tesanog kamena vezanog malterom veličine 35 x 130 x 20 x 97 metara. Sa ovakvih sličnih gradina i utvrđenja, Rimljani su štitili puteve koji i danas, kao u slučaju čajtinske Gradine, meštanima služe za kolski saobraćaj.
Da bi mogli da eksplatišu prirodna dobra, kao i za vojne potrebe, Rimljani su u užičkom kraju podigli čitavu mrežu novih puteva, popravili stare. Putevi su većinom u dolinama, ali je bilo strmih koji su vodili prema Malvikumu. Jedan put je išao severozapadnim delovima Zlatibora, preko Vrutaka, Bioske, Kremanana i Mokre Gore, gde je prelazio u Bosnu. Drugi je vodio od Malvikuma prema preko Mačkata i čajetinske Gradine, a odatle probivši se preko zlatiborskih brda izbijao na reku Uvac. Od ovoga puta verovatno se odvajao jedan krak prema Bosni, čiji se ostaci raspoznaju u Jablanici. Rimljani su i na Zlatiboru ostavili veliki broj nadgrobnih spomenika, koji su uglavnom iz drugog i trećeg veka… Reljefi na njima su sa motivima prirode, a često se na njima nalazio Atis, istočnjačko božanstvo u liku lepog momka.
Održavanje puteva u užičkom kraju su povereni namesnicima provincija, koji su kao radnu snagu koristili zarobljenike i lokalno stanovništvo pod nazorom legionara. Prostor oko Požege je u rimsko doba bilo značajno mesto, po svemu sudeći nešto niže od današnjeg grada, na desnoj obali Skrapeža, na uzvišenju tu gde su Visibaba i Rasna. Na tom mestu, gde je tada bila Požega, nema nekih građevina iz rimskog doba, osim nekadašnjeg mosta na Skrapežu, za koga je Kanic tvrdio da je srpska srednjogovekovna građevina, a Milićević da je Rimska. Sudeći po Kanicu i njegovom delu “Serbijen”, za vreme Rimljana je bila važno mesto, a to potvrđuju i članci istraživača u prvoj polovini dvadesetog veka, objavljeni u “Glasniku srpskog učenog društva” i “Spomeniku akademije nauka”. Isto potvrđuju mnogi nadgrobni spomenici u Rasnoj, Visibabi i Gorobilju. U Visibabi, ima tragova i od rimskih građevina, spomenici oko Bele Crkve, Kalenića, Ježevice, sve to dokazuje tvrdnju o značaju prostora oko Požege u to doba.
Požega je u vreme srednjovekovne srpske države bila rezidencija oblasnog starešine, sudeći bar po jednoj narodnoj pesmi “Ban Milutin i duka Hercegovac”. U tom vremenu oko Požege, po padinama Medvednija i Maljena, oko Kablara, na dosta mesta ovoga kraja kopala se ruda, izlivala i nosila u Karan, odakle se dalje transportovala.
Požega je dobila ime posle 1805. godine kada je bila do temelja spaljena -“požežena”. Od tada nosi naziv Požega. Nakon toga naselje se seli na obalu Skrapeža, gde se i danas nalazi. Tako, u delu varoši, na mestu današnje požeške bolnice, pripadala je rimskom naselju Malvikum.
Iz naselja vodili su na razne strane putevi. Jedan put je išao od Požege prema Malvikumu dolinom Đetinje. Jedan je preko grada Solotnika izlazio na podrinski put, a drugim je tadašnje naselje bilo povezano sa Hercegovinom i Primorjem. To je put koji je išao preko Mačkata, u kome je takođe postojalo rimsko naselje, što se potvrđuje rimskim grobljem. U samom Užicu su nađeni predmeti iz rimskog doba: na ”Lipi” sarkofag, kod Uremovačkog potoka je iskopano dvehiljade srebrnih novčića, kada su kopani temelji za šumarsku školu 1947. godine (nekadašnja Tehnička škola) nađena je urna sa poklopcem u njoj je bilo malo novca, jedna srebrna fibula i zlatna pločica sa biljnim ornamentima. Nađena su i tri nadgrobna spomenika i tri žrtvene are. Jedna je otkrivena 1900. u krugu stare užičke kasarne, tu je danas zgrada pozorišta na Gradskom trgu i preneta u užičku Gimnaziju, a odatle 1948. godine u Muzej. Sada se nalazi u lapidariju Muzeja, nekadašnjem delu trezora u brdu zv. “Drvljanik”. Ona nas upoznaje sa imenima već pomenutog Gaj Julija Rufa, tribuna kohorte, koji je tu aru podigao Jupiteru Partinskom. Na jednom nađenom spomeniku su zapisana imena dvojice Ilira stanovnika ovoga kraja: Daosiusa i Jaka. Žrtvenik nađen u centru Užica, na Pašinovcu na imanju Raca Đerasimovića, prenet je u 1961. godine u užičku Gimnaziju, a odatle uzidan na ulazu u park iznad muzeja, gde postoje još dva spomenika, na kome se pominje ime antičkog grada Kapeduna (municipium Capedunum) i potvrđuje njegovo postojanje na teritoriji Užica. Tu je i Užičanima poznati rimski spomenik, koji se nalazio ispred nekadašnjeg restorana “Plaža”, takođe pronađen u Užicu. Arheolozi nisu odredili mesto gde je nađen, ali se najverovatnije radi o spomeniku pronađenom u delu Užica koji se zove “Lipa”. Tu je i spomenik u obliku kvadra nađen u blizini bivše Kremića kafane, koji se do otvaranja lapidarija u Muzeju nalazio sa leve strane stepenica, koje vode ka užičkoj četvrtoj osnovnoj školi. Preko puta njega bio je još jedan spomenik nađen na istom mestu.
Više Užica uz tok reke Đetinje, nalazi se selo Vrutci. Nekada, pre izgradnje brane i Vrutačkog jezera, koje je snadbevalo Užičane nekada kvalitetnom vodom za piće, tu pored prirodnog izvora mlake vode, postojao je manastir, Rujanski manastir. Izuzetno povoljni prirodni uslovi su bili presudni za podizanje manastira na ovom mestu, od koje je manstir mogao imati višestruke koristi, poput mogućnost korišćenja iste vode za okretanje vodeničnog točka. Godine 1537. monah Teodosije štampao je u manastiru Rujno Četvorojevanđelje. Način štampanja ove knjige prestavlja kuriozitet štamparske veštine. Monah Teodosije je štampao uz pomoć pokretnih drvenih slova ili je slova urezivao u drvene ploče i tako bez dugovremenskog prepisivanja umnožio jednu od naznačajnijih knjiga srpske istorije. To je prva knjiga štampana na tlu Srbije (1537-2007).
Ta mlaka i studena vrela na Đetinji, u selima Vrutci, Stapari i Bioska, bila su poznata po svojoj lekovitosti i korišćeni kao banje tokom proteklih vekova, pa i u doba kada su ona bila u sastavu rimske pokraine Dalmacije. Mnogi putopisci, počev od turskog hroničara Hadži Kalfe i Evlije Čelebije, u sedamnestom veku, do brojnih istraživača tokom devetnestog veka, S. Obradovića. M. Đ. Milićevića, D. Lapčevića, M. Živkovića i drugih, prolazeći užičkim krajem videli su i zabeležili tragove Rujanskog manastira u selu Vrutcima. U svojim putopisnim beleškama se svi slažu u pogledu mesta i opisu zatečenih tragova manastirskog kompleksa. Da je bio kod vrela Mlako (“kod samog vrela” – Milićević, “nad mlakim vrelom’- Živković i sl.) na terasastom izbrešku “razvaline”, “gomila razbacanog kamenja”, zapravo ostaci crkve i drugih građevina Rujanskog manastira. Gotovo svi pominju da se okolo ili na istočnom kraju nalzi “dosta grobnih kamena”, tj. “nadgrobnih ploča” iz rimskog i srednjovekovnog vremena.
I zaista, predanjem, s generacije na generaciju sačuvano je uverenje da se upravo tu nalaze ostaci nekadašnjeg manastira, u blizini Mlakog vrela, u podnožju Brjega, koji se od Solila i Đokića kuća prilično strmo spušta ka Đetinji. Današnji “đedovi”, koji pamte kazivanja svojih starih, govore nam da se tu nije kopalo, ni sejalo, ni stoka napasala. Pominju da je s početka veka prota Zaharić iz Kremana, kome su Vrutci bili parohija, na tom mestu krštavao decu i pričešćavao vernike o praznicima.
U nalazišta u selu Vrutci, pored tragova rimskih spomenika, spadaju i stubovi preneti u Užice za medresu, odnosno u danas školu kralja Petra Prvog, prethodno ugrađeni u Rujanski manastir, za koje se do 1987. nije znalo da su bili deo jednog monumentalnog rimskog zdanja. Tragovi Rima su veoma česti u ataru sela Vrutci, Bioska i Stapari. Jedan deo stuba od iste vrste kamena, arheolozi su pronašli u njivi koja se nalazila na lokalitetu Grobljanskog brda, gde se opet nalazi velika srednjovekovna nekropola u selu Bioska, koji se danas nalazi u pomenutom Lapidariu užičkog Narodnog muzeja. Ne može se od toga vršiti potraga za pomenutim rimskim zdanjem, ali se isto tako ne može osporiti pojedinačna upotreba antičkih arhitektonskih elemenata u srednjovekovnim građevinama. Susedna sela Bioska i Stapari, pored prisutnog rimskog nasleđa čuvaju i više srednjovekovnih nekropola i gradina, što svedoči o kontuiniranoj naseljenosti ovih krajeva, od visoravni Ponikava preko brda i padina sve do kanjona Đetinje. U čitavom toku Đetinje samo je ovako pitoma i vrlo plodna župa sa toplim izvorima i pogodnostima koje je pružala za život, mogla da privuče ljude kako tokom vremena rimske imperije, tako i vremena srednjeg veka, da bi bila izbrana za podizanje manastira jednog od centara srpske pismenosti.
Danas, mesto sa ostacima Rujanskog manastira, Mlakom vodom i čitavom prostranom, plodnom dolinom reke Đetinje u selu Vrutci, nalazi se pod vodom akumulacionog jezera. Samo još vrhovi Brjega, pravcem pružanja kroz mirnu vodu zaustavljene bistre, izviruće Đetinje, streme na mestu u kome negde na dnu, ispod duboke vode, u tišini vekova i tajni, počivaju tragovi još jednog znamenja naše kulturne prošlosti i nacionalnog indetiteta.
Na mnogo mesta oko Užica nađeno je mnoštvo ostataka iz rimskog doba, najviše oko Karana: putevi, ostatci naselja, delovi stubova, spomenici, nadvratnici, reljefi, ostaci nekropola, čak i jedan kameni lav nađen kod Crkve u Karanu, koji i sada ”drema” pored, ostalog u lapidriju užičkog muzeju sa koga čistačica ponekad pometu prašinu a, poneki put ga se seti neki od kustosa da ga “pomazi” očima u prolazu.
“Na mestu na kome se danas nalazi naše selo, postojalo je veliko rimsko groblje, čijih ostataka ima i danas” – piše u letopisu Crkve karanske. I već pomenuto predanje, koje kaže da u selu Vranjanima postoji breg Đuvik, i da se u narodu često kao neka uzrečica, čuje: “Od ćuvika, pa do Godovika”. Po mišljenju autora letopisa između Ćuvika i Godovika postojala je “velika rimska varoš“. Tu je zapisano da je “nekoliko kamenih spomenika iz rimskih perioda, nađeno u blizini karanske Crkve i prenete u Muzej u Užice. Među njima i figura pomenutog lava, izklesanog od krečnog kamena. Mnogi su ostavili zapise o antičkim tragovima kod Crkve u Karanu – Feliks Kanic 1860. godine, Franc Studicki 1885, Alfred Domaševski, Anton Premerštajn, Nikola Vulić, a 1986. godine Petar Petrović objavljuje brošuru “Rimski spomenici iz Karana” gde ostavlja vredne podatke.
1974. u Karanskoj crkvi je vršena konsolidacija objekta i restauracija živopisa, kameni spomenici iz antičkog perioda nalaženi su ispod starog kamenog poda u crkvi, neki su bili prislonjeni sa spoljne strane ivice crkvene zgrade, a neki u zemlji u porti oko crkve. Deset godina kasnije nastavljeni su arheološki radovi, pa su svi do tada pronađeni rimski spomenici konzervirani, izvršena je revizija natpisa i smešteni su u posebnu zbirku nazvanu “Lapidarijum” u crkvenoj porti, sa istočne strane ispod nastrešice, gde se mogu videti.
Godine 1984. oko crkve su iskopane četiri sonde. Nađeni su srednjovekovni grobovi u gustim redovima na dominatnom bregu. Ovo groblje je bilo slično grobljima ranije nađenim u Visibabai, Prilipcu i Gorobilju. Sve je dokazano, da se na ovom prostoru cilivizovan život odvijao dug vremenski period, da su postojali kulturni objekti u antičkom i rimskom periodu i u srednjem veku. Do tada su istraživači bili u nedoumici da li je ovde postojalo rimsko naselje, rimska nekropola, ili su rimski spomenici doneti sa raznih mesta iz okoline, ili je na tom mestu postojao neki hram, na čijim je temeljima izgrađena hrišćanska crkva. Da je tu pre Bele crkve bila neka građevina, potvrđeno je kada su vršena iskopavanja sedamdesetih, kada je ispod oltarskog zida primećen stari zid, koji je mogao pripadati nekoj prastaroj građevini. Možda nekoj staroj hrišćanskoj bogomolji, a možda i paganskom objektu. U jednoj od otkopanih srednjovekovnih grobova nađen je dinar kralja Milutina, koji, je kao što se zna, vladao u drugoj polovini 13. veka. Tako je zaključeno da je srednjovekovno groblje postojalo i pre građenja crkve, i da je Crkva građena u groblju. Pošto ovde nisu nađeni antički tragovi, istraživači su zaključili da na mestu gde je danas Crkva nisu postojala ni rimsko naselje niti rimska bogomolja, niti groblje, već su rimski spomenici skupljeni po okolini i doneti na srednjovekovno kultno mesto.
O postojanju groblja na ovom mestu nađeno je dosta dokaza. U leto 1995. godine ekipa stručnjaka sa radnicima je skinula stari pod u priprati, da bi se postavio novi trajniji pod. Cela površina priprate je iskopana do dubine oko jednoga metra. I ispod poda je otkriveno pet grobova. U jednom je nađen kostur žene sa dvoje dece. Žena je preko grudi probijena nekim tupim predmetom. Očigledno je došlo do neke velike nesreće u kojoj je ona stradala sa dvoje dece. I tada su našli na rimske kamene spomenike i oni su stavljeni u Lapidarijum, pored Bele crkve karanske.
Najveći broj rimskih spomenika postoji u Kremnima, a raspoređeni su na četiri mesta. Veća nekropola, sa delimično razvučenim i uništenim spomenicima, nalazi se na mestu Crkvine, nedaleko od Misailovića kuće. Pored spomenika na nekropoli su nađene baze stubova i drugi arhitektonski ostaci, koji potiču od zgrada antičkog svetilišta. Druga grupa spomenika sa Atisom i još nekim ostacima arhitekture, nalazi se neposredno uz nekadašnjeg Moljkovića hana. U istočnom delu današnjeg groblja i kod šančeva iz prvoga srpskoga ustanka nalaze se ostaci antičke i srednjovekovne nekropole, sa nekoliko pojedinačnih razmeštenih spomenika.
U Krivoj Reci, na takozvanom Latinskom groblju, Kanic je otkrio veliku rimsku nekropolu sa spomenicima, kamenim lavovima i žrtvenim arama. Od nekropole, koja danas ne postoji, ostalo je nekoliko spomenika od kojih se jedan nalazi pred bibliotekom u Čajetini. U Gostilju je pronađen spomenik u obliku kocke sa koga je izbrisan natpis, dok se lik Atisa lepo raspoznaje. Na Latinskom groblju u Mačkatu, koga pominje mnogo istoričara, sačuvana su od mnoštva samo dva spomenika. O tome dosta govori i prevod Kanicove knjige “Kraljevina Srbija i zemlja i stanovništvo”, koju je preveo Gligorije Eraković u izdanju Srpske Kniževne zadruge 1985, i “Kraljevina Srbija i srpski narod”, koju je preveo profesor Miloš Janjušević, i koja se godinama čuva u užičkoj biblioteci. Kanic piše:
“Već u vreme moje prve posete (1860.) iznenadilo me u Užicu obilje antičkog srebrnog novca, koji je pomešan sa austriskim ruskim i turskim, nosilo žensko stanovništvo kao ukras za vrat ili glavu; ali u ono vreme moćna i nepoverljiva turska vlast osujećivala je odgovarajuća ispitivanja u reonu grada koji su oni okupirali. Moja istraživanja preduzeta 1888. godine otklonila su svaku sumlju da su Rimljani imali tu naselja. Njihovo utvrđenje stajalo je na uzvišenju između Sinjevačkog i Volujačkog potoka, na istom mestu koje je zauzimalo tursko utvrđenje igrađeno korišćenjem antičke kvadratne osnove. Zidine civilne varoši iščezle su u temeljima mnogih mostova, džamija itd., ali pri dubljem kopanju, pojavljuju se svuda još danas komadi oruđa, nadgrobno kamenje, novac, grivne, razno kamenje itd. iz antičke države… U predgrađu “Lipa” sam video jedan sarkofag dužine 1,5 metar, a širine 0,90 iskorišćen kao korito česme, a blizu realke nadgrobni kamen, nađen u gradu, visine jedan metar, a širine pola metra, ukrašen glavom bika i spletom plodova, na kome piše “Jupiteru, najboljem i najvećem između bogova”. Prilikom gradnje Bakićeve kuće, nađen je u varoši jedan natpis, Titus Aurelijanus Provincialis, u čast duumvirata… (okolina Kamenog Korita). Takvih spomenika je u gradu više, ali se koriste za zidanje kuća. Kod kasarne, na Uremovačkom potoku, nađeno je 200 novčića srebrnog carskog novca, jedan masivan prsten sa lepo rezanim kamenom i mnogi drugi predmeti od plemenitih metala sa istog lokaliteta. Rezultat mojih arheoloških istraživanja, izvršenih u užičkom okrugu, daju mi pravo da sasvim pouzdano izjavim da je Užice u doba Rimljana bilo važna raskrsnica puteva, i da su putevi prema Valjevu, Čačku, Mokroj Gori i Drini još onda išli istim trasama kao današnji” (1888.).
Rimljani su prema potrebi uz puteve radili utvrđenja, zabeleženo je da su na granicama carstva bili na svakih jedanest kilometara. Rimski carevi, naročito oni koji su bili u isto vreme i proslavljene vojskovođe, znali su da problemi nastaju ako nema posla, ako vlada uobičajan mir, dokolica i dosada. Najeftini i najbolji način da se vojska uposli i pritom ostvari značajnu korist, bilo je prebacivanje tona i tona kamena za izgradnju korisnih puteva, tvrđava i objekata uz njih. Objekti koji su Rimljani gradili pre 1000 godina su poslužili vekovima kasnije da lokalno stanovništvo od tog kamena, po naređenju, gradi crkve, manastire, ponegde i čitava naselja. Rimski vojnici su sa sobom doneli veštine, tehnologiju, opismenili su stanovništvo. Da li su bili brutalni okupatori, jer lokalno stanovništvo nisu upisivali u istoriju ili su bili ti koji su doneli civilizaciju? Za područje užičkoga kraja može se sigurno reći da su doneli civilizaciju. Trebalo je da prođe mnogo vekova da stanovnici dostignu kulturu života iz vremena kada su vladali Rimljani. Kada je započela propast rimskoga carstva, kada su povučeni vojnici, ostala su svedočenja svuda o toj neobičnoj imperiji, čija se zaostavšina, kultura, organizacija, pravni sistem i vojna organizacija i dan danas proučavaju u školama u širom sveta.
Svoj mediteranski svet smatrali su kulturnim, i što su se više udaljavali od njega, naročito prema severu, više su dolazili u kontatkt sa primitivnim varvarima. Ovdašnje zime su bile šok za mediterance, bilo im je hladno i vlažno. U stranoj zemlji ljudi oko njih govorili su čudnim jezicima i jeli neobičnu hranu. Zamislimo užas rimskih vojnika prekomandovanih u ovo područje, gde zimi temperatura dostiže minus od preko 20 setepeni celzijusa. Ali su se brzo snalazili, da olakšaju svoj život luksuzom kao što je grejanje, sistemom cevi kojima su zagrevali toplim vazduhom podove i zidove, tako da im je i u najhladnijim delovima carstva bilo ugodno i toplo. Rimljani su umeli da uživaju gde god su otkrili prirodne banje, oni su ih uređivali za svoje potrebe, pa nije nikakvo čudo što je njihova zaostavština otkrivena u banjama u užičkom kraju, kao na primer u Staparima. Akvedukt bi dovodio vodu do mesta gde bi rešili da grade objekte banje. U njima je postojala složena mreža parnih kupatila i bazena. Ostatke jedne takve banje mogu se i danas videti u okolini Ribarske banje. Britanci su, uz pomoć arheologa, uspeli su da izgrade repliku jedne takve rimske banje.
Na zidovima su bili murali sa temama iz mitologije, koja se odvijala na Jadranu i morima i ostrvima oko Italije. U prostorijama sa mnogo tople vode vojnici su uživali u saunama, kupatilima, sa predivnim ambijentom. U banjama su se ljudi kupali, ali su imale i važniju ulogu, jer su se rimski vojnici u njima opuštali. Sva rimska kupatila van privatnih kuća su bile otvorena za javnost u koje su dolazili sve klase rimskoga društva.
Naravno, nisu svi Rimljani bili rođeni u Rimu, postoje sigurni dokazi o prisustvu vojske sa cele teritorije ogromog carstva, pa se i na ovom području vodio kosmopolitski život, mešale su se različite kulture, raznih naroda rimske imperije toga doba. Možemo samo zamisliti koji su se jezici ovde mogli čuti. Bilo je tu Sirijaca, severnoafrikanaca, Ugara, Bugara, Španaca, Germana, Kelta koji su bili u službi rimskoga carstva putujući od krajnjeg juga do Hadrijanovog zida, poslednje rimske granice na severu Britanije. Tu sliku daju razni predmeti pronađeni ovde, ali i daleko na severu, posuđe iz Afrike, ćupovi iz Galije, bronzani poslužavnik iz Kampanje u Italiji, figurice gladijatora ili raznih bogova, donešenih iz Indije; deo flašice od plavog stakla izrađene u obliku glave lepog mladića koji se smeje, donešene iz severne Afrike, u kojoj su pakovali parfem ili eterično ulje. Zahvaljujući tim različitim predmetima, može se zaključiti da su ti ljudi imali stvari iz čitavog sveta, da je Balkan jedna ogromna raskrsnica i da su rimski trgovci, koji su živeli ovde, naručivali stvari direktno iz mesta gde su rođeni, odrasli i gde su im bile kuće.
Žene rimskih službenika su bile iz celoga sveta, tako su nađeni podaci na krajnjem severu Britanije u mestu pored Hadrijanovog zida, da je Aurelija Aja iz Selima, mesto koje se nalazilo u današnjoj Hrvatskoj, bila udata za Aurelija Marka koji je bio rimski oficir. Žene rimskih oficira su živele drugačijim životom od žena koje su bile bliže Rimu, ali ih to nije odvajalo od običaja i luksuznih predmeta kakvih je bilo u većim gradovima. Tako su na severu rimskog carstva nađene veoma očuvane sandale prelepe izrade i oblika, neobično bogato ukrašene. Svaki komad kože od koje su bile izrađene, označen je imenom proizvođača “Lucija Abatija Talesa, sina Titovog” uglednog rimskog obućara. Ove sandale su bile veoma skup predment, na neki način to je bio “Guči” toga vremena. To nam govori koliko u prošlost ide tradicija izrade italijanskih cipela. Čak i kožna rimska vojnička čizma imala je visoke sare po kojima su bile lepo aranžirane gvozdene nitne. Skuplji modeli su imali izuzetnu dekoraciju. Takve predmete su sebi mogli priuštiti isključivo bogati i njihove žene, oni postavljeni po carevini na odgovorna mesta od senata, ali ne retko od samoga rimskog Cara. Tokom poslednjih godina po svetu, gde novac nije problem za arheološka istraživanja, nađeno je mnoštvo predmeta – na primer češljevi od kože, koje su koristili rimski vojnici i za skidanje vašiju, čiji dizajn se uopšte ne razlikuje od današnjih, razlika je samo u promeni materijala od kojih su izrađeni. Ali, kako stoje stvari, još malo pa će se proizvođači vratiti prirodnim materijalima – drvetu i koži.
U drevnim ruševinama je otkriveno da se Rimljani nisu ograničavali samo na život unutar utvrđenja. Rimska utvrđenja retko su bila izolovana, oko njih su nikla naselja. Rimski vojnici nisu bili kaluđeri, iako im je zabranjeno da se žene, većina je imala nezvanične žene, a imali su i robove. Neki od njih su živeli van zidova utvrđenja. Sela izvan rimskih utvrđenja su bila puna života, unutra u tvrđavama nije bilo prostora za sve, dosta se toga proizvodilo van zidova ili palisada. Tu su živeli i žene i deca sa kojima su bili vojnici. Postojale su različite zanatske radnje, prodavnice, čak i mesare.
Nova arheološka istraživanja u Srbiji i u svetu, a na žalost, nikada nema sredstava da se nastave i u užičkom kraju, govore mnogo toga što se do sada nije znalo o Rimljanima. Imali su mnogo bogova, ali im ni oni nisu bili dosta. Rimska religija je kao neka vrsta pogađanja između njih i bogova. To je kao kad obožavate nekog i tražite nešto od njega, a ako on to ispuni onda mu sagradite oltar. Postoje poruke koje su Rimljani pisali i koje kažu da su tražili od bogova nešto, a nisu dobili ništa. Rimljani su pored svojih počeli da obožavaju i keltska božanstva. Tako, na primer, oltar Tinija Longa, konjičkog perfekta, bio je posvećen lokalnom keltskom božanstvu Antenositikasu. To je bio znak zahvalnosti za njegov uspeh, unapređen je u kvestora, pa je tako mogao da postane senator. Zbog čega je verovao da mu je kelsko božanstvo omogućilo uspeh? Najverovatnije je prethodno probao sa svojim rimskim bogovima. Možemo da zamislimo njegovu radost kad je uspeo, naravno tek posle toga je došla zahvalnost keltskom božanstvu “koje mu je izašlo u susret”. I mi pravoslavci iskazujemo na razne načine zahvalnost svome svetcu, krsnom slavom, kada nam se ostvare želje ili ozdravimo…
Iskopavanje rimske zaostavštine u užičkom kraju su vršena godinama, može se reći od Kanica. Pronađen je popriličan broj raznih predmeta i spomenika, onih najvažnijih već pomenutih, nađenih u užičkom kraju o kojima se moglo čitati i u novinama i u stručnoj literaturi. Ali nešto novo, što bi pomoglo da više saznamo o opštem načinu i kulturi života u našem okruženju, nije se pojavljivalo u javnosti. Zasigurno će se pojaviti i zvanično potvrditi neke napredne teorije. Kada? To zavisi od incijative budućih lokalnih političara, koji imaju mogućnost da uz nalaze iz vremena antičkog Rima i oni zauzmu mesto u značajnom delu istorije ovoga kraja. Zašto? Opšte je poznato koliko rimska zaostavština pomaže opštoj turističkoj ponudi. Ispod Stapara, Kremana ili kraja oko sela Visibabe, pa i delova urbananog Užica, čekaju da budu iskopani nalazi koji će zainteresovati mnoge širom sveta. Isti će širiti priču o Malvikumu, rimskim spomenicima, evropskom gradu Užicu, kao mestu na čijem prostoru se živelo još pre 2000 godina. U duhu napredne rimske kulture. Zasigurno je da u užičkom kraju postoje i čekaju da budu otkriveni arheološki nalazi, koji će dati doprinos svetskoj istoriskoj baštini i promeniti mnogo toga u budućnosti ovoga kraja u komunikaciji sa svetom.
Tako su u Vindolandi u Britaniji okrivene tablice i postalo je jasno kako su Rimljani održavali veze u tako velikom carstvu. Imali su veoma razvijenu poštansku službu, sličnu današnjoj, i pisma i pakete, čak je u anforama stizala na razne adrese i omiljena mediteranska hrana.
Arheolozi su 1973. otkrili male drvene tablice, debljine jedva oko jednog milimetra. To se desilo slučajno – dve su bile slepljene pa su ih otvorili. Bile su pune natpisa i hjeroglifa, bilo je očigledno da je to pismo, iako nepoznato ekspertima. Natpisi su nestali u dodiru sa vazduhom, pa su komade drveta prvo natopili alkoholom da bi ih očuvali, a onda tablice fotografisali pod jakim svetlom. Ponovo su mogli da vide tajanstvene natpise. Onda su zaključili da će razumevanje natpisa biti veoma težak proces. Prvo nisu razumeli ništa, pa su tablice dali Alanu Boumanu, stručnjaku za drevna pisma. On je uvideo da je to latinski, ali u kurzivu, nije bilo lako čitati taj drevni rukopis. Najveći problem im je bio što su neka najčešća slova S,T,P jednako izgledala i gotovo nemoguće ih je bilo razlikovati… Profesor Bouman, koji inače predaje na Oksfordu, radio je na dešifrovanju tablica sve do 2003. godine, čak 30 godina! Novi primerci tablica se neprestano otkrivaju, a profesor Bouman je prvi koji je posle 2000 godina mogao da razume intimnu poštu Rimljana. To su obična pisma o nabavci oružja, lovu, svakodnevnom životu, potvrđuju da se roba plaćala u denarima, da je Rimljanin neobičnog imena Tagomas Vekselarijus, neka vrsta trgovca, veoma pedantno vodio svoje knjigovostvo, kako je kupovao i plaćao robu, ubeležio je svaku stavku svoga poslovanja i ovim drevnim pismom poslao u Rim. Tagomas, trgovac čudnog imena, se pominje u drugim pismima, da je voleo žene, ali i da je obožavao da jede “masline u vinu”, koje su mu iz provincije Dalmacije stizale u začepljenim anforama sa njegovim imenom na njima. Pisma otkrivaju mnogo toga o Rimljanima i njihovom uobičajnom životu. Da su redovno išli na kupanje, da je Kandilije bio zadužen za svinje, da su imali profesionalne apotekare, da su Britance zvali “Britunkuli” žargonski “Britančići” rimski izraz koji je do tada veoma, veoma retko pominjan u službenim rimskim dokumentima.
U Vindolandi je otkriveno 900 tablica rimskih pisama, nekih u delovima, a neka su očuvana u potpunosti. Ta rimska pisma su bila veličine današnje razgledice, slične debljine. Na jednom kraju imaju zareze. Držani su u povezu od tanke kože. Naslovi i adrese su pisane na spoljnoj strani, a sa unutrašnje strane je bio zapis. Arheolozi su na tablicama našli ostatke gvožđa. Našli su i gvozdena pera sa drvenom držaljom i napravili replike koje savršeno rade, uporedio bi ta pera sa umetničkim alatom “suva igla”. Može se reći da je Rimljanima pero bilo važno kao mač i da nisu samo oficiri bili pismeni. U užičkom kraju su nađena ova pera, tablice nisu nađene, ali su nađeni crepovi na kojima je napisano dok se glina nije stvrdla “Srećno ti bilo”, kao i ime njihovih proizvođača. To znači da je jedan od radnika učio drugog da čita i piše. Rimljani su dali pismo, kako Keltima koji su živeli na prostotu užičkoga kraja, tako Britancima, Galima, i mnogima širom Rimskog Carstva. Pre toga gotovo da nije bilo pisane reči.
Ovi zapisi, ili bolje reći rimska pošta, koju je koristio običan narod, su veoma važni, to je primer ranog pisma u upotrebi. Postoje i duža pisma, koja govore o životu vojnika, a njihov život je bio sličan u celom carstvu, makar tu gde su bili slični klimatski uslovi. Oficir Oktavije piše bratu Kandidiju:
“Pozdrav,
Pisao sam ti da sam kupio 500 mera žita. Zbog toga mi treba novac. Ako mi ne pošalješ 500 denara izgubiću novac dat kao depozit. Napiši mi šta je bilo sa zapregom koju sam tražio.”
Dalje je naručio ogromnu količinu stvari, zatražio mazge da odvuku kola iz Keterika. Pisao “Dom viale marle sunt” što znači da je put loš. To je bio glavni put za Keteriku i Jorku. To negira istorisko učenje da su svi rimski putevi bili dobri i da su ih dobro održavali.
Ova skoro rastumačena pisma govore mnogo toga iz života toga vremena. Jedno pismo je upućeno ženi jednog od rimskih komandanta:
“Klaudija Severa pozdravlja svoju Lepidinu, tri dana pre septembarskih ida na moj rođendan, pozivam te da me posetiš. Tako ćeš mi svojim dolaskom ulepšati dan. Pozdravi Cerijalusa, pozdravljaju vas Elije i moj sin.
Očekujem te najdraža sestro i želim ti sve najbolje.”
Ovde je neubičajno to što je pismo pisala žena. I to je najstarije pismo koje je pisala žena na latinskom jeziku…
Druga pisma koja su pisale Klaudija i njena sestra govore kako su njihovi muževi bili strastveni lovci i odgajivači pasa.
Rimljani su u svojim provincijama između ratova vodili sasvim običan ali, za nas danas, interesantan život, porodičan i na neki način sličan današnjem.
I tako, razni ustanički pokreti: pobune robova, nemogućnost Rimljana da održavaju centralističku vlast, što je najvažnije: pojava hrišćanstva izražena u ideji bratske ljubavi među ljudima, dovela je 395 godine do deobe rimskoga carstva na Zapadno i Istočno. Tada Dalmacija, i ako je po svom položaju spadala u istočno, ostala je još 100 godina u Zapadnom Carstvu, pa je oko 437 data Istočnom Carstvu, onim što znamo pod imenom Vizantija. Na taj način Malvikum sa bližom i daljom okolinom, “predak” Užica, potpade pod vizantisku vlast. Šta se sa njim dešavalo dalje do devetog veka, može samo da se nagađa. Zna se da su se dogodile velike seobe naroda, posle kojih su se pojavili Sloveni na Balkanu. Rimljani su se polako povlačili u brda i planine, pa su se tu izmešali sa još dobro očuvanim Ilirima. Počeli su da se bave stočarstvom i svi su dobili novo ime Vlasi. Stari istoričari to dokazuju geografskim imenima za koje kažu da su nesumljivo ilirsko – romanskog porekla i daju primer: Šengolj, Čigota, Murtenica, Mučanj, Negbine, Burađa, Katušnica… Sigurno i u ovom vremenu seoba i mešanja stanovništva, stari Malvikum, uz njega još stariji Kapedun, bio je važan centar u kraju i novim stanovnicima.
Da li su baš Malvikum i uz njega Kapedun bila najvažnija naselja ovoga područja? Nova dilema. Poverljive vesti iz arheoloških krugova kazuju, da tu kod Kremana, mističnog sela, gde su živeli najpoznatiji srpski seljački proroci, baš ispod brda Trgovišta, postoje sve naznake da je postojao rimski logor, koji je zauzimao jedan hektar površine. Potvrdu pretpostavke mogu dati samo istraživači – arheolozi. Na žalost, sredstva za njihov rad najčešće zavise od ministarstava koja vode političari i u kojima sve zavisi koliko njih ta istraživanja promovišu…
